حسین زاده، احمدرضا، 1351 -

شهد بندگی / احمدرضا حسین زاده؛ [برای] مرکز پژوهش های اسلامی صدا و سیما. - قم: صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران، مرکز پژوهش های اسلامی صدا و سیما، 1384.

2 ج. - (مرکز پژوهش های اسلامی صدا و سیما؛ 810، 813)

ISBN964-8606-39-0 - . 13000ریال: (ج.1)ISBN964-514-007-2  - . 18000ریال: (ج.2)

فهرست نویسی بر اساس اطلاعات فیپا.

کتابنامه: ج .1. ص. 209 - 211؛ ج.2. ص 232.؛ همچنین به صورت زیرنویس.

1. رمضان. 2. بندگی (اسلام). 3. اخلاق اسلامی. الف. صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران. مرکز پژوهشهای اسلامی صدا و سیما. ب. عنوان .

9ش5ح / 188  BP354 / 297

ص:2

شهد بندگی (1)

کد: 810

نویسنده: احمدرضا حسین زاده

ناشر و تهیه کننده: مرکز پژوهش های اسلامی صدا و سیما

چاپ: امیران

صحافی: منتظرالمهدی

نوبت چاپ: اول / 1384

شمارگان: 1400

بها: 1300 تومان

_حق چاپ برای ناشر محفوظ است_

نشانی: قم، بلوار امین، مرکز پژوهش های اسلامی صدا و سیما

پست الکترونیکی: Email: IRC@IRIB.COM

تلفن: 2935803 و 2910602  نمابر: 2933892

شابک:  0-39-8606-964ISBN: 964-8606-39-0 

ص:3

فرستد و  ایان شبش را به سلام ختم کند.(1)

 ماه مبارک رمضان، ماه انس و مناجات با پروردگار مهربانی است که در آن ماه، خداوند، بندگان غافل و محتاج را به ضیافت نور و سرور بر سر خوان عفو و رحمت بی منتهایش فرا خوانده است؛ ضیافتی سرشار از معنویت و کمال و معرفت که آگاهی از آداب آن بر میهمانان شایسته است و مراعات آن، بهره مندی ایشان را افزون می سازد.

شهد بندگی مجموعه ای است که آداب عبودیت و انس با خداوند متعال و اولیای الهی به ویژه در این ماه پر برکت و معنویت در آن آمده است. بدین گونه که برای هر یک از روزهای ماه مبارک رمضان، یکی از موضوع های مختلف معارف اسلامی انتخاب شده و آیات و روایات مربوط به آن با قلمی شیوا و روان تبیین گردیده است.

نگارش متن به نثر آهنگین فارسی است که با اشعار و حکایت های شیرین آراسته شده است؛ به گونه ای که بر غنای محتوایی آن افزوده و شنونده را هرچه بیش تر با محتوای پیام پیوند می دهد. البته این امر، تسلط مجریان محترم بر ادبیات متن را می طلبد، ولی مطالب کتاب، متناسب با فهم مخاطبان در تمام سطوح است و در آن از پرداختن تخصصی به موضوع ها خودداری کرده ایم. جداسازی مطالب در قالب قطعه های کوتاه و مستقل، این امکان را برای مجریان فراهم می آورد که با تنوع بیشتری به ارائه مطالب بپردازند.

ص:6

در پایان هر بخش، روایت هایی کوتاه و زیبا همراه با ترجمه آمده است که زوایای ویژه ای از موضوع مورد نظر را یادآور می شود. این قسمت، برای استفاده در طول برنامه و یا به صورت زیرنویس مناسب است.

در اینجا، لازم است از تلاش و همکاری برادر ارجمند، حجت الاسلام والمسلمین محمد نوری که با ذوق سلیم و قلم توانای خود در پدید آمدن این اثر نقش مهمی داشت، سپاس گزاری کنیم.

احمدرضا حسین زاده اصفهانی

ص:7

ای کریمی که از خزانه غیب

 گبر و ترسا وظیفه خور داری

دوستان را کجا کنی محروم

 تو که با دشمنان نظر داری

سعدی

بی خود چو شدم، ز خود به خود راهم ده

خواجه عبداللّه انصاری

5. در ابتدای ماه رمضان، خداوند عزوجل به جبرئیل فرمان می دهد که به زمین برو و شیاطین را در زنجیر کن تا روزه بندگانم را فاسد نکنند.(1)

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله

6. اِنَّ الشَقیَّ مَنْ حُرِمَ غُفْرانَ اللَّهِ فی هذا الشَّهْرِ العَظیمِ؛ بدبخت کسی است که در این ماه بزرگ، از بخشش و مغفرت خداوند محروم گردد.(2)

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله

ص:10

دلم جز مهر مهرویان طریقی بر نمی گیرد

ز هر در می دهم پندش ولیکن در نمی گیرد

چه خوش صید دلم کردی، بنازم چشم مستت را

که کس آهوی وحشی را از این خوش تر نمی گیرد

حافظ

روزه است و ایام وجوب روزه در غیر این موارد نیز به مناسبت اعیاد و رویدادهای تاریخی و مذهبی، به بیست و پنج روز در سال می رسد که در تورات، فصلی به عنوان روزه واجب مطرح است. همچنین در اقوام مختلف مسیحی، روزه با عنوان های گوناگون وجود دارد.(1)

 برخی فیلسوفان یونانی چون فیثاغورث و افلاطون را چنین باور بود که بر اثر روزه، حالت های معنوی در روح ایجاد می گردد که مقدمه الهام های روحانی است. قبایل فراوانی از بومیان امریکا را اعتقاد بر آن بود که روزه برای کسب هدایت از روح بزرگ، ثمر بخش بوده و موجب تهذیب روح است. برخی قبایل نیز برای کسب موفقیت های دنیایی، تقویت جسم به وسیله دعا و روزه را، ضروری می دانستند.(2)

نقل است که عارفی گفته است: چندین سال خویشتن را در سیری و گرسنگی بیازمودم. در ابتدا ضعف من از گرسنگی بود و قوّتم از سیری، ولی پس از چندی، قوت من از گرسنگی بود و ضعفم از سیری.(3)

از عبادات و راه های پرستش به جای آورده می شوند، همه و همه در پرتو نور این فضیلت روحانی، سودمند خواهد بود. رسول خدا، حضرت محمد مصطفی صلی الله علیه و آله در این باره فرمود:

با نفس خویش به وسیله گرسنگی و تشنگی مبارزه کنید؛ زیرا پاداش آن، مانند پاداش مجاهدان راه خداست و عملی نزد خداوند محبوب تر از تحمل گرسنگی و تشنگی نیست.(1)

 نیز از آن حضرت منقول است که فرمود:

[دل] کسی که شکم خویش را پر کرده است، به ملکوت آسمان راه نیابد و برترین درجه نزد خداوند از آن کسی است که گرسنگی و تفکرش از همه بیشتر باشد و مبغوض ترین شما نزد خداوند، شخص پر خور و خواب است.(2)

عارفی گوید: هیچ روزی [افزونی] طعام وشراب بر نفس خویش نبستم که دری به روی دل من از فایده علم و حکمت نگشودند و به قدر غذای نفسانی، غذای روحانی یافتم.

مردی به ابن سیرین گفت: مرا عبادت بیاموز. گفت: خوراکت چگونه است؟ گفت آن قدر می خورم تا سیر شوم. ابن سیرین گفت: این عادت چارپایان است؛ بر تو واجب است که روش خوردن بیاموزی، سپس آداب عبادت.(3)

ص:14

خدای جبار بر تو درود می فرستد.(1)

اندرون از طعام خالی دار

 تا در او نور معرفت بینی

سعدی

صفای روزه، آمادگی فراوان برای تفکر می یابد و همین تفکر طولانی، انسان را به معرفت خدای تعالی خواهد رساند؛ چنان که نبی مکرم اسلام صلی الله علیه و آلهفرمود:

آن کس که شکمش را گرسنه نگه دارد، قدرت تفکرش افزایش یابد و به نتایج معرفت دست پیدا کند.(1)

کنترل قوای نفسانی

تعدیل شهوات و کنترل قوای عصیانگر و گناه برانگیز وجود آدمی از فایده های شگفت آور روزه و گرسنگی است. آنان که از ناتوانی در برابر هواهای نفسانی و شهوت های باطنی در رنج و اضطرابند، می توانند بهترین بهره را از این روزها و شب های پر فیض و برکت ببرند و از روزه برای کنترل غریزه ها و قوای خویش بهره جویند؛ چنان که حضرت رضا علیه السلام، روزه را موجب در هم شکستن تمایلات و شهوت انسان قلمداد فرمود.(2)

اگر لذت ترک لذت بدانی

 دگر لذت نفس، لذت نخوانی

هزاران در از خلق بر خود ببندی

گرت باز باشد دری آسمانی

سعدی

تعدیل مقدار خواب، از آثار و برکات دیگر روزه و گرسنگی است؛ چرا که خواب فراوان، موجب تضییع تنها سرمایه عظیم انسانی برای کسب کمال

ص:18

آخرتی و تحصیل معرفت اللّه است و در مقابل، بیداری آخر شب، موجب مهیا شدن برای نماز شب و رسیدن به مقام رضایت الهی است.

غافل مباش ار عاقلی، دریاب اگر صاحب دلی

باشد که نتوان یافتن دیگر چنین ایام را

سعدی

بر تحمل گرسنگی و تشنگی، بایستی تمامی اعضا و جوارح ظاهری و باطنی را به زلال این چشمه آب حیات، مصفا کرد؛ چنان که چشم را از نگاه نامحرم، گوش را از شنیدن صدای حرام و بدن را از تماس معصیت آلوده، پرهیز لازم است. به همین دلیل، در روایت ها، غیبت، دروغ، نگاه به نامحرم، فحش، ظلم و گناهان دیگر، باطل کننده روزه واقعی معرفی شده است.(1) هر چند ارتکاب این امور موجب قضای روزه نیست، مانع رسیدن به فیض معنوی روزه خواهد بود. پس باید هر عضوی از اعضای انسان، بهره وافر و کامل از این ضیافت نورانی ببرد تا فروغ آن، در تمام اعضا و جوارح تا بنده گردد.

هان صیام آمد دلا از آن صفا باید گرفت

روزه در این ماه از امر خدا باید گرفت

باب رحمت باز شد، اکنون به آب دیدگان

گرد عصیان را ز رخ چون کهربا باید گرفت

معنی روزه نباشد اجتناب از اکل و شرب

روزه با چشم و زبان و دست و پا باید گرفت

در خبر است که نبی مکرم اسلام صلی الله علیه و آله در برابر زنی که به ظاهر روزه بود، ولی همسایه خود را دشنام می داد، غذایی حاضر ساخت و فرمود: از این طعام بخور. زن گفت: ای رسول خدا! من روزه دارم. حضرت فرمود: چگونه ادعای روزه داری می کنی؛ حال آنکه به همسایه ات دشنام می دهی؟! بدان که

ص:20

روزه فقط خودداری از خوردن و آشامیدن نیست؛ که پروردگار متعال آن را مانعی برای زشتی های گفتار و رفتار مقرر فرموده است. چه اندکند روزه داران و چه فراوانند گرسنگان!(1)

روزه عام از شراب و نان بود

وزه خاص از همه عصیان بود

روزه های او بود از غیر دوست

هر چه می خواهد همه از بهر اوست

2. اَلصَّائِمُ فی عِبادِةِ اللّهِ و اِنْ کانَ نائِماً عَلی فِراشهِ مالَمْ یَغْتَبْ مُسْلِماً؛ روزه دار همواره در حال عبادت و بندگی خداست، حتی هنگام خواب؛ (البته) مادام که غیبت مسلمانی را نکند. (1)

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله

3. صُومُوا تَصِحّوُا؛ روزه بگیرید تا سلامت باشید.(2)

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله

4. اَلصِّیامُ اِجْتِنابُ المَحارِمِ کَما یَمْتَنِعُ الرَّجُلُ مِن الطَّعامِ و الشَّرابِ؛ روزه، خودنگه داری از حرام های الهی است، همان گونه که انسان از غذا و نوشیدنی پرهیز می کند.(3)

حضرت علی علیه السلام

5. صَومُ القَلبِ خَیْرٌ (مِن) صِیامِ اللّسانِ و صِیامُ اللِّسانِ خَیْرٌ مِنْ صِیامِ البَطْنِ؛ روزه قلب بهتر از روزه زبان و روزه زبان نیز از روزه شکم برتر است.(4)

حضرت علی علیه السلام

6. صَومُ النَّفسِ عَنْ لذّاتِ الدُّنیا اَنْفَعُ الصِّیامِ؛ روزه نفس از لذت های دنیا، سودمندترین روزه هاست.(5)

حضرت علی علیه السلام

7. الصِّیامُ وَ الحجُّ تَسْکینُ القُلوبِ؛ روزه و حج، موجب آرامش دل هاست.(6)

حضرت باقر علیه السلام

ص:23

8. اَلصَّومُ لی وَ اَنا اُجزی بِهِ؛ خداوند تبارک و تعالی می فرماید: روزه از من است و من خود پاداش آن هستم.(1)

حضرت رسول اکرم صلی الله علیه و آله

ص:24

دانستن این معنا که: «رمضان، بهار قرآن است».(1)

از صدای سخن عشق ندیدم خوش تر

 یادگاری که در این گنبد دوّار بماند

حافظ

پس از آن، مرحله شست و شوی قلب و دل از نیت های آلوده شرک و ریا است تا شایستگی پذیرایی طلعت زیبای قرآنی بیابد.

آیینه شو، جمال پری طلعتان طلب

جاروب زن خانه، پس میهمان طلب

صائب

امیر مؤمنان علی علیه السلام قاریان قرآن را به سه دسته تقسیم می کند و می فرماید:

عده ای را غرض از تلاوت قرآن فقط خشنودی خداست و جمعی آن را برای دست یابی به امور دنیایی و عده ای دیگر برای مجادله با دیگران تلاوت می کنند. تو اگر توانی، بکوش در شمار آنان باشی که قرآن را فقط برای رضای الهی تلاوت می کنند.(1)

درهای گناه و معاصی را با پناه جستن به خدای متعال ببندید و درهای طاعت و بندگی را با ذکر بسم الله الرحمن الرحیم به روی خویش بگشایید.(1)

مطلب را شنید، با ناراحتی گفت: «ای کاش گوسفندی در میان خانواده ام بودم و آنان پوستم را می کندند و گوشتم را می خوردند و یاد و ذکر آتش را نمی شنیدم.» عمار که از جریان آگاه شد، گفت: «ای کاش پرنده ای در میان کوه ها و دشت ها بودم و مورد عذاب و حساب واقع نمی شدم».

علی علیه السلام با شنیدن آیه عذاب، از میان آن جمع برخاست و گفت: «ای کاش از مادر زاییده نشده بودم و ای کاش درندگان گوشت هایم را می دریدند و یاد و ذکر آتش را نمی شنیدم.» آن گاه دست هایش را بر سر گذاشت و در حالی که می گریست، فرمود:

وای از طول سفر! وای از کمی توشه! مردم به سفر قیامت رهسپارند و در حالی که میان بهشت و دوزخ، حیران و سرگردانند، زبانه های آتش، آنها را می ربایند. دوزخیان، بیمارانی هستند که عیادت کننده ای ندارند و زخم خوردگانی هستند که جراحتشان مداوا نمی شود و اسیرانی هستند که هرگز آزاد نمی گردند و کشتگانشان دادخواهی ندارند. از آتش می خورند و از آتش می نوشند و در میان طبقات دوزخ این سو و آن سو می شوند.

در این وقت بلال، حضرت علی علیه السلام را دید و از ایشان پرسید: ای امیر مؤمنان! چه شده که شما را گریان می بینم؟ حضرت فرمود:

وای بر من و تو ای بلال، اگر پایان کار ما به سوی آتش باشد و پس از لباس های پنبه ای و کتانی، جامه هایی از آتش به تن کنیم! وای بر من و تو ای بلال که چنانچه با شیاطین در آتش همراه و هم نشین گردیم!.(1)

گوهرهای آن را شماره نتوان کرد، ولی به اندازه مجال، به گوشه هایی از آن اشاره می رود. زنگار زدایی از قلب و دل، اثر عمیق تلاوت پیام الهی است؛ چنانچه پیامبر مکرم اسلام صلی الله علیه و آله فرمود: «دل ها بسان آهن، زنگار می بندد. عرض شد: یا رسول الله! صیقل دهنده دل چیست؟ فرمود: تلاوت قرآن.(1) پس لازم و ضروری است که گرد و غبار رذیلت های نفسانی و گناهان و غفلت ها را که چهره دل و جان را سیاه و ظلمانی کرده است، با استعانت از کلام دلفروز قرآنی از روی قلب و دل زدود؛ چنان که شیخ اجل سعدی شیرازی فرمود: «مراد از نزول قرآن، تحصیل سیرت خوب است، نه ترتیل صورت مکتوب».

دیگر از برکات تلاوت قرآن شریف، افزونی ایمان آدمی است؛ آن گونه که مولی المتقین علی علیه السلام می فرماید: «تلاوت قرآن، موجب قوّت ایمان است».(2)

از دیگر آثار تلاوت قرآن، جلب برکات مادی است که از آن شمار، موجب فراوانی نور دیدگان و تقویت قدرت بیان می گردد. مولی الکونین، امام علی علیه السلام در دعای ختم قرآن می فرماید: «پروردگارا! به برکت قرآن، نور چشمانم را بیفزای و با آن، زبانم را گویا فرما».(3)

افزون بر این، هر یک از سوره ها و آیات قرآن را ویژگی هایی است که اثرات شگرف در رفع مشکلات دنیایی و درمان بیماری ها و دفع همّ و غم و پریشانی دارند؛ چنان که در خبر است: «قرائت هفتاد بار سوره حمد بر بیمار،

ص:33

موجب تسکین درد او خواهد بود».(1)

تلاوت قرآن همچنین موجب نورانی شدن منزل و محل زندگی است و اثر شگفت انگیزی در توسعه رزق و روزی آدمی دارد. نبی مکرم اسلام، محمد مصطفی صلی الله علیه و آله می فرماید:

خانه های خویش را با تلاوت قرآن روشن و نورانی کنید...  آن گاه که تلاوت قرآن در خانه ای فراوان شود، خیر و خوبی در آن منزل فزونی می گذارد و اهل آن از نعمت های الهی برخوردار خواهند شد.(2)

حافظا! در کنج فقر و خلوت شب های تار

تا بود وردت، دعا و درس، قرآن غم مخور

حافظ

حتی روزهای کسالت و بیماری، به تلاوت قرآن بین دو نماز و قبل از نماز مقید بود، در این ماه مبارک، ملاقات های خویش را تعطیل می کرد تا بیشتر بتواند به قرآن و دعا بپردازد و در هر سه روز، یک قرآن ختم می کرد.(1)

جانفزایش هدایت می یابند و از روشنگری های آن، ره توشه و از فروغ تجلی، آن چراغ خویش می افروزند و دیده هدایت به چیز دیگر نمی اندوزند.(1)

آمین

ص:36

زیرنویس

1. اگر مرگ گریبان گیر اهل مشرق و مغرب شود بعد از آنکه قرآن با من است، هرگز وحشت نخواهم کرد.(1)

حضرت سجاد علیه السلام

2. اللّه اللّه فی الْقرآن لایَسْبِقُکُمْ بالْعَمَلِ بِهِ غَیْرُکُمْ؛ خدا را! خدا را! درباره قرآن مبادا دیگران در عمل به آن بر شما پیشی گیرند.(2)

حضرت علی علیه السلام

3. فَضْلُ القُرآنِ عَلی سَائِرِ الکَلامِ کَفَضْلِ اللّهِ عَلی خَلْقِهِ؛ فضیلت و برتری قرآن بر دیگر گفتارها، همانند برتری خداوند بر دیگر آفریدگان اوست.(3)

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله

4. لا تُخْلِقُهُ کَثْرَةُ الْرَّدِ وَ وُلُوجِ السَّمْعِ؛ قرآن به روزگار نه از خواندن بسیار و نه از شنیدن بسیار کهنه نگردد.(4)

حضرت علی علیه السلام

5. اِنَّ الَّذی لَیْسَ فی جوفِهِ شی ءٌ مِنَ الْقرآنِ کالبیْتِ الْخَرابِ؛ به راستی، کسی که چیزی از قرآن در سینه اش نباشد، سینه اش همانند خانه ای ویران است.(5)

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله

ص:37

6. مَنْ قَرَأَ القُرآنَ وَ هُوَ شابٌّ مؤمِنٌ اِخْتَلَطَ القُرآنُ بِلَحْمِهِ وَ دَمِهِ؛ جوان باایمانی که قرآن تلاوت کند، قرآن با گوشت و خونش آمیخته می گردد.(1)

حضرت صادق علیه السلام

7. حَمَلَةُ الْقُرآنِ عُرَفاءُ اَهْلِ اَلْجَنَّةِ یَوْمَ القِیامَةِ؛ حاملان قرآن در قیامت، عارفان اهل بهشت به شمار می آیند.(2)

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله

ص:38

می بخشم، که خطایش را از خاطر ملایکه ای که آن گناه را ثبت کرده اند، محو می کنم و بالاتر آنکه، گناهش را به خوبی و نیکی مبدل می سازم.(1)

من که باشم که بر آن خاطر عاطر گذرم

لطف ها می کنی ای خاک درت، تاج سرم

دلبرا! بنده نوازیت که آموخت بگو

که من این ظن به رقیبان تو هرگز نبرم

حافظ

هر چند این محبت و عنایت خاص الهی مخصوص بندگان و اولیای خاص درگاه اوست، نوید بخش دل همه عاصیان و پشیمانان است.

پاک و بی عیب خدایی که به تقدیر عزیز

 ماه و خورشید مسخّر کند و لیل و نهار

تا قیامت سخن اندر کرم و رحمت او

 همه گویند و یکی گفته نیاید ز هزار

این همه پرده که بر کرده ما می پوشی

 گر به تقصیر بگیری، نگذاری دیّار

فعل هایی که ز ما دیدی و نپسنْدیدی

 به خداوندی خود پرده بپوش ای ستّار

سعدی

ما بدین در نه پی حشمت و جاه آمده ایم

از بد حادثه اینجا به پناه آمده ایم

آبرو می رود، ای ابر خطا پوش ببار

که به دیوان عمل، نامه سیاه آمده ایم

حافظ

ما خیره سران هر یک، یک عمر به درگاهت

 کردیم چه عصیان ها، دیدیم چه احسان ها

صغیر اصفهانی

سرانجام در حال تلاوت مناجات شاکرین و ابراز شکر و رضایت از محبوب، در حال سجده به فیض شهادت رسید.(1)

نیز در روایتی آمده است که مردی از حبشه حضور سرور کاینات و سید اولیا محمد مصطفی صلی الله علیه و آله شرف یاب گردید و گفت: ای رسول خدا! سال ها مبتلای به گناه و عصیان و غفلت بوده ام. آیا اکنون مجالی برای توبه ام باقی است؟ حضرت فرمود: آری و به دست آن حضرت توبه کرد. وی پس از مدتی کوتاه نزد آن حضرت باز آمد و پرسید: ای پیامبر گرامی! آن زمان که من به ارتکاب گناه دست می یازیدم، آیا خدای متعال شاهدم بود و مرا می دید؟ پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود: آری. آن مرد با شنیدن این کلام، ناله ای سر داد و جان به جان آفرین تسلیم کرد.(2)

یک چشم زدن، غافل از آن شاه نباشید

شاید که نگاهی کند، آگاه نباشید

شیخ حسنعلی نخودکی

همچون خمس و زکات بی دقت می شود؛ که توبه و بازگشت از این گناهان، قضای عبادت های از دست رفته و پرداخت بدهی ها و دیون مالی است.

در برخی گناهان که بدان وسیله بر مردم ستم می رود و حقوق مالی، جانی، آبرویی یا ناموسی ایشان نادیده انگاشته می شود، لازم است پس از پشیمانی، به بازگرداندن حقوق از دست رفته ایشان همت گماشت و رضایت آنان را جلب کرد.

به طور کلی، توبه از هر گناه و خطایی باید فراخور همان معصیت باشد و آنچه از دست رفته، به نوعی تدارک گردد؛ چنان که گناه فردی توبه فردی، و گناه جمعی و عمومی، توبه و ندامت عمومی را می طلبد. به هر حال، آنچه باید مورد توجه قرار گیرد، آن است که دل و جان انسان همواره نگران جلب رضایت الهی و در پی انجام اوامر یار باشد؛ چنان که شیخ اجل سعدی شیرازی در مقام نصیحت چنین می فرماید:

جوانمردا! اگر مؤمنی، طاعت پیشه دار؛ که بهشتْ، خرّم بوستانی است و از معصیت پرهیز کن؛ که دوزخْ، گرم زندانی است و دل و جان به حق تسلیم کن؛ که کریمْ سبحانی است. اگر عاشقی، دل نشانه بلا کن و اگر عارفی، جان سپر محنت و قضا کن. اگر بنده ای، به هر چه او کند، رضا کن و در همه مهمات، اعتماد بر خدا کن.

الهی! از نزدیک نشانت می دهند و برتر از آنی و دورت پندارند و نزدیک تر از جانی. هستی بخش جان های جوان مردانی و حاضر دل های ذاکرانی. ملکا! تو آنی که خود گفتی و چنان که گفتی، آنی.

الهی! در این درگاه همه ما نیازمند روزی باشیم که قطره ای از شراب محبت بر دل ما ریزی.

الهی! ما به تو زنده ایم. هرگز کی میریم. ما که به تو شادمانیم، کی اندوهگین شویم. ما که به تو عزیزیم، هرگز چون ذلیل شویم.

ای ز دردت، خستگان را بوی درمان آمده

یاد تو مر عاشقان را راحت جان آمده

صد هزاران عاشق سرگشته بینم بر امید

در بیابان غمت، اللّه گویان آمده

خواجه عبداللّه انصاری

الهی! دلی ده که شوق طاعت افزون کند و توفیقی ده که به بهشت رهنمون کند.

الهی! دلی ده که در کار تو جان بازیم و جانی ده که کار آن جهان سازیم.

الهی! نفسی ده که حلقه بندگی تو گوش کند و جانی ده که زهر حکمت تو نوش کند.

الهی! دانایی ده که در راه نیفتیم و بینایی ده که در چاه نیفتیم.

الهی! دیده ای ده که جز تماشای ربوبیت تو نبیند و دلی ده که غیر از مِهر عبودیت تو مشاهده نکند.

الهی! پایی ده که با آن کوی مِهر تو پوییم و زبانی ده که با آن شکر آلای تو گوییم.

ص:47

یا رب، تو مرا انابتی روزی کن

شایسته خویش طاعتی روزی کن

ز آن پیش که فارغ شوم از کار جهان

اندر دو جهان، فراغتی روزی کن

خواجه عبدالله انصاری

زیرنویس

1. للّهِ اَفْرحُ بِتَوبَةِ عَبْدِهِ مِنَ العَقیمِ الوالِدِ وَ مِنَ الضّالِّ الواجِدِ وَ مِنَ الضَّمآنِ الوارِدِ؛ شادمانی خداوند از بازگشت و توبه بنده اش، بیشتر است از شادی نازایی که بچه دار شده و از گم گشته ای که به راه نجات، دست یافته و تشنه کامی که به آب رسیده است.(1)

حضرت علی علیه السلام

2. تَرْکُ الذَّنبِ اَهْوَنُ مِنْ طَلَبِ التَّوبَةِ؛ گناه نکردن، آسان تر از توبه کردن است.(2)

حضرت علی علیه السلام

3. اَلنَّدَمُ عَلَی الذَّنْبِ یَمْنَعُ مِنْ مُعاوَدَتِهِ؛ پشیمانی از گناه، مانع از بازگشت به آن می شود.(3)

حضرت صادق علیه السلام

4. لِکُلِّ شَی ءٍ دَواءٌ وَ دَواءٌ الذُنوبِ اَلْاِسْتِغْفارُ؛ هر دردی، درمانی دارد و درمان گناه، استغفار است.(4)

حضرت صادق علیه السلام

ص:48

5. هنگامی که بنده ای دچار گناه می شود، از صبح تا شب به او مهلت داده می شود و در صورتی که از خداوند طلب آمرزش کند، آن گناه [در نامه اعمالش ]ثبت نمی گردد.(1)

حضرت صادق علیه السلام

7. اِذا تابَ العَبْدُ تَوْبَةً نَصُوحاً اَحَبَّهُ اللّهُ فَسَتَرَ عَلَیْهِ فی الدُّنیا وَ الاخِرَةِ؛ هنگامی که بنده ای، خالصانه به درگاه خداوند توبه کند، خدا او را دوست می دارد و در نتیجه، در دنیا و آخرت، گناه او را می پوشاند و رسوایش نمی سازد.(2)                                                 حضرت صادق علیه السلام

ص:49

می فرماید: «خدای متعال هیچ بنده ای را دو دل در یک سینه ننهاده است.» (احزاب:4) پس چون یک دل داری، یک دوست برای تو کافی است.

خلوت دل نیست جای صحبت اغیار

دیو چو بیرون رود، فرشته در آید

حافظ

در روایتی، سرور کاینات و سید رسولان الهی، محمد مصطفی صلی الله علیه و آله در حدیثی طولانی، به معاذ بن جبل می فرماید:

فرشتگان، نماز و روزه و حج و عمره و نیک خلقی و سکوت و ذکر فراوان بنده ای را که به اعمال خود شادمان است و با آن، همه فرشتگان آسمان ها و ملایک هفت گانه همراهند را به پیشگاه خداوند عرضه می کنند، ولی خدای عزوجل فرماید: ای فرشتگان! شما حافظ اعمال بندگان منید و من، خود مراقب آنچه در باطن و قلب آنان می گذرد، هستم. این بنده، در عبادت خویش خالص نیست و آن را محض رضایت من پیش نیاورده است. پس لعنت من بر او باد و فرشتگان نیز او را نفرین و لعنت کنند.(1)

پس ای عزیز! حال ما چگونه خواهد بود با اعمالی که در خور عرضه در محضر ذوالجلال نیست. پس بسی سزاوار است که در حضور یار، نالان و گریان به عجز و نیاز عذر و توبه بریم:

ص:51

از هر چه نه از بهر تو کردم توبه

 ز آن غم که نه از بهر تو خوردم توبه

و آن نیز که بعد از این برای تو کنم

 گر بهتر از آن توان، از آن هم توبه

خواجه عبدالله انصاری

نقل است عابدی گفت: نماز سی سال خود را که همه در صف نخستین خوانده بودم، باز خواندم؛ از آنکه روزی در رده یکم جای نبود و در ردیف دوم ایستادم. ترسان از اینکه مردم مرا در صف بینند و شرمساری برم، سرانجام به صف نخست پیشی گرفتم. آن گاه دانستم که همه نمازهایم به ریا آلوده بوده و از اخلاص تهی.(1)

مولی الکونین، امیرمؤمنان علی علیه السلام می فرماید:

ای کمیل! نماز و روزه و صدقه را ارزشی نیست؛ مهم آن است که نماز با قلبی پرهیزکار به جای آورده شود، اعمال آدمی مورد رضایت حق باشد، خشوع کامل بر دل و جان فرمانروایی کند، و کوشش در آن بر دوام باشد.(2)

ایها الناس! جهان جای تن آسایی نیست

 مرد دانا به جهان داشتن ارزانی نیست

طاعت آن نیست که بر خاک نهی پیشانی

صدق پیش آر؛ که اخلاص به پیشانی نیست

سعدی

ص:52

توجه به حضرت محبوب، وارستگی از غیر دوست را به ارمغان خواهد آورد و آدمی چون به اخلاص در اعمال و عبادات کوشد، به اسرار عالم غیب و شهود آگاه خواهد شد؛ چنان که مولی المتقین، امیرمؤمنان علی علیه السلام فرمود: «مَنْ رَغِبَ فیما عِندَاللّهِ اَخْلَصَ عَمَلَه؛ آنکه به آنچه نزد خدای متعال است، مایل و راغب باشد، عملش را خالص می گرداند».(1)

ما را خواهی، ز خویشتن دست بشوی

خود را یله کن، پس آنگهی ما را جوی

تا شعله عشق تو بر افروخته شد

جان و دل عشاق همه سوخته شد

آن را که دلش به وصلت افروخته شد

از هر دو سرای، چشم او دوخته شد

ابوسعید ابو الخیر

عارفی را گفتند: چگونه دل از اغیار توان شست و عمل محض رضای محبوب به جای آورد؟ فرمود: مگر نه آن است که آدمی دوست می دارد دیگری بر اعمالش مطلع شود و هر چه آن دیگری مقام بالاتری داشته باشد، انسان خشنودتر است از اطلاع او بر اعمالش. طریق کسب اخلاص نیز این است که همین حال را در وجود خویش تقویت کنی و متوجه باش عمل تو را آن کسی می بیند که بر تمام اسرار و نیات واقف است و عالَم در مقابل عظمت او خوار و خاضع است.

ص:54

به ناموس حق تعالی و دست درازی روا مدار. بترس از غیرت حق تعالی که تو را در این عالم چنان رسوا کند؛ که هر چه خواهی اصلاح کنی، نتوانی.(1)

گل عذاری ز گلستان جهان، ما را بس

زین چمن، سایه آن سرو روان، ما را بس

یار با ماست، چه حاجت که زیادت طلبیم

دولت صحبت آن مونس جان، ما را بس

حافظ

کسی که طالب آن است که میزان اخلاص را در عمل خویش محک زند، باید بنگرد نظر و پسند مردمان در مورد اعمال او تا چه اندازه موجب خشنودی و سرور اوست؛ که پیامبر اسلام فرمود:

هر حقی را حقیقتی در میان است و بنده هرگز به حقیقت و کنه اخلاص نخواهد رسید، مگر آنکه به جایی رسد که از ستایش اعمالش جز توسط خدای متعال خوشحال نشود.(2)

البته ترک عمل، علاج ریا و راه کسب اخلاص نیست؛ چه آنکه شیطان ابتدا با هزار تلبیس و خدعه، انسان را به ترک اعمال خیر تشویق می کند و چون در این مسیر موفق نمی گردد، او را هنگام عمل، به ریا و سلب اخلاص مبتلا می سازد و هنگامی که با مقاومت بنده روبه رو می شود، ترک می گوید. این تلبیس ابلیس به آن ماند که کسی را که کاری بدو محول کرده اند، از خوف ناتوانی بر انجام آن، یک باره آن را ترک می کند.

ص:56

پس یک راه علاج، انجام پنهانی اعمال است که شیطان مجال وسوسه نیابد و شر او از سر بنده مؤمن کم گردد.

هم از این روست که بزرگان اهل معرفت و سالکان طریق عبودیت، جدّ و جهد بلیغ کرده اند تا ریشه این صفت رذیله در وجودشان بخشکد و صحرای دل از خار و خاشاک ریا زدوده شود، تا جوانه های طاعت و عبودیت در بهار معرفت سر از خاک پاک دل برآورد و فضای جان آدمی به عطر عبادت خالصانه معطر شود. نقل است که شخصی به ریا عادت کرده بود و در راه رهایی از آن بسیار می کوشید. شبی حیله ای اندیشید و با خویش گفت: در فلان گوشه شهر، مسجدی است خلوت و دور از چشم اغیار. به آنجا روم و تا به صبح به عبادت سر کنم. باشد که شبی عبادتی بی ریا کرده باشم. شب تاریکی به سوی مسجد رفت و مشغول عبادت شد. پاسی از شب گذشت، ناگاه در بین نماز متوجه شد در مسجد گشوده و شخصی وارد شد. بسیار خوشحال شد و با خود اندیشید که در این مسجد دور افتاده و در این دل تاریک شب، کسی مرا می بیند که چگونه به عبادت ایستاده ام و حال خوشی دارم، تا صبح با نشاط و شادمانی به عبادت پرداخت. چون هوا روشن گردید و عزم بازگشت کرد، دید سگ سیاهی به واسطه شدت باران به مسجد پناه آورده است. بسیار اندوهگین شد که اگر تا شب پیشین، مردمان را شریک عبادت های خویش ساخته، دیشب سگ سیاهی را در عبادت خویش شریک کرده است.(1)

عبادت به اخلاص نیت نکوست

و گرنه چه آید ز مغز، پوست

ص:58

به اندازه بود، باید نمود

خجالت نبرد آنکه ننمود و بود

سعدی

خواجه عبدالله انصاری

زیرنویس(1)

1. مَنْ رَغِبَ فیما عِندَ اللّهِ اَخْلَصَ عَمَلَه؛ کسی که به آنچه نزد خداست متمایل باشد، عملش را خالص می گرداند.

2. غایةُ الاِخْلاصِ الخَلاصُ؛ انجام و نتیجه اخلاص در عمل، خلاصی و رهایی [از کدورت ها و محدودیت ها] است.

3. سادةُ اَهْلِ الجَنَّةِ اَلْمُخْلَصوُن؛ بزرگان اهل بهشت از اهل اخلاص هستند.

4. بِالْاِخْلاصِ تُرْفَعُ الاَعْمالُ؛ به واسطه اخلاص است که اعمال بالا می رود.

5. آفَةُ العَمَلِ تَرْکُ الاِخْلاصِ؛ آفت عمل، ترک اخلاص است.

6. اِماراتُ السَّعادَةِ اِخْلاصُ الْعَمَلِ؛ علامت سعادت، اخلاص در عمل است.

7. مَنْ اَخْلَصَ بَلَغَ الآمالَ؛ هر کس اخلاص پیشه کند، به آرزوهای خویش دست می یابد.

8. اَلْاِخْلاصُ خَیْرُ الْعَمَلِ؛ بهترین عمل، اخلاص است.

ص:61

دل، سرا پرده محبت اوست

 دیده، آیینه دار طلعت اوست

من که سر در نیاورم به دو کون

 گردنم زیر بار منت اوست

حافظ

امتثال فرمان های الهی، بلکه زیباترین مجال دلدادگی و فرصت اظهار شیدایی و شیفتگی به جانان است. باری، عابدان واقعیِ درگاه دوست، بندگی در پیشگاه او را مایه فخر و مباهات خویش می دانند و درک چنین توفیقی را عنایت خاص محبوب به خویش برمی شمارند. مولی الکونین و سیدالعابدین، امام علی بن ابی طالب علیه السلام در محراب عبادت پروردگار می نالید و عاشقانه می فرمود:

الهی کَفی بی عِزّاً اَنْ تَکونَ لِی رَبّاً وَ کَفی بِی فَخْراً اَن اَکُونَ لَکَ عَبداً. أنتَ کما اُحِبُّ فَاجْعَلْنی کَما تُحِبُّ.(1)

الهی! مرا همین مایه عزت و شرافت بس است که تو خدای منی و همین اندازه فخر و کرامت کافی که عبد و مطیع توام. تو آن چنانی که من دوست می دارم. پس مرا آن سان که دوست می داری، بگردان.

چه خوش باشد که دلدارم تو باشی

انیس و مونس و یارم تو باشی

دل پر درد را مرهم تو سازی

شفای جان بیمارم تو باشی

عراقی

در حدیثی قدسی آمده است که:

بنده من با انجام نوافل و عبادات خویش، بی وقفه به من تقرب می یابد تا آنجا که محبوب من شود و چون محبوب من شد، آن گاه منم آن گوشی که با آن می شنود و آن دیده ای که با آن می بیند و آن دستی که با آن به کار

ص:64

می پردازد و بالاخره منم آن پایی که با آن راه می سپرد.(1)

به بندگان و اعطای آنچه از نعمت ها که شایسته آن نیز نمی بودند، ایشان را کافی بود. و واجب بود که سر از طاعتش بر ندارند و مخالفتش نکنند.(1)

چنین بنده بوده ای؟! بندگی باری بیاموز. چندانی بگریستم که هوش از من زایل شد.

نگویمت که چنین باش یا چنان باش

تو پادشاهی و با بنده هر چه خواهی کن(1)

عبادت و پرستش، شکوه کرنش و خضوع در برابر قادر مطلق و خدای کریم و متعال است و بس و آدمی در برابر هر عظمتی که کرنش می کند و سر تعظیم فرود می آورد، از آن جهت است که ذره ای از عظمت بی نهایت الهی را در او جلوه گر می بیند و آن عظمت و بزرگی، جلال و کبریایی خدای متعال را در دیدگاه او تداعی می کند و او را به کرنش و خضوع وا می دارد؛ چرا که در روز الست، عظمت محبوب متعال را تجربه کرده است و اینکه در فراق او به سر می برد، هر آنچه بوی دوست می دهد، مجنون وار می بوید و می بوسد؛ چنان که مجنون، در و دیوار دیار لیلی را.

به جهان خرّم از آنم که جهان خرّم از اوست

عاشقم بر همه عالم که همه عالم از اوست

سعدی

صلی الله علیه و آلهروایت است که فرمود: از پروردگار خود در شب معراج پرسیدم: الهی! سرآغاز عبادت و بندگی چیست؟ حق تعالی فرمود: سرآغاز آن، خاموشی و سکوت و روزه داری است. پرسیدم: بنده را از روزه چه فوایدی است؟ فرمود: روزه در آدمی حکمت به بار آورد و حکمت، موجب معرفت گردد و معرفت، سبب پیدایش یقین در بنده خواهد گشت. آن گاه که بنده من از یقین برخوردار شد، دیگر به سختی و سستی روزگار خویش نخواهد اندیشید.(1)

یاران و همدلان! بکوشیم تا در این ماه صیام که با تشنگی و گرسنگی به جلب رضایت یار آمده ایم، دل و جان را نیز با حظّ عبادت آشنا سازیم و روح و دل را با پرهیز از معاصی و غفلت، صفایی و جلایی بخشیم و تا فرصت باقی است، درّ معرفت در صدف عبادت دریابیم؛ که پیر هرات خواجه عبدالله انصاری فرمود: در طفلی، پستی؛ در جوانی، مستی؛ در پیری، سستی؛ پس کِی خدا پرستی.

ای جوان سرو قد، گویی بزن

 پیش از آن کز قامتت چوگان کنند

حافظ

رضایت الهی (از همه نعمت ها برای بنده اش) بزرگ تر و خوشتر است». (توبه: 72)

در خبر است که گرد آمدن مردمان در عبادتگاه ها با صدق نیت و صفای باطن، گشاینده گره های سختی است که افلاک در کار جهان و جهانیان فرو بسته اند.(1)

 از امام صادق علیه السلام روایت شده که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله گفتار حق تعالی را چنین نقل فرموده است:

ای بندگان من و ای گروه صدیقین! از نعمت عبادت من در دنیا بهره گیرید که به سبب آن در آخرت، در بهشت، متنعم و برخوردار خواهید گردید.(2)

پیوسته خدای را عبادت می کن

اوقات شریف صرف طاعت می کن

تا صاحب آبرو شوی چون خورشید

با نان جوین خود قناعت می کن

شیخ حسنعلی نخودکی

سازد؛ زیرا آنجا که درمیان نهادن رنج های زندگانی با انسانی دیگر و هم نوعی از جنس بشر می تواند تسکین دهنده دردهای آدمی باشد، گفت و گو و درد دل با آنکه افزون بر توجه به کلام و شنیدن درد دل ها، توانایی تام و تمام در بر طرف ساختن گرفتاری های وی را نیز دارد. در حقیقت آثاری شگرف بر روح و روان آدمی خواهد داشت؛ محبوب قادری که راز گویی با او مقدمه نمی خواهد و زمان و مکان خاص نمی طلبد که در هر جا و هر مکان به روی عاشقان و عابدان درگاه خویش آغوشی گرم گشوده تا او را بخوانند و اجابتشان کند.

«وَ اذا سَئَلکَ عِبادِی عَنّی فَانّی قَریبٌ اُجیبُ دَعوةَ الدّاعِ اذا دَعان؛ آن گاه که بندگان من از دوری و نزدیکی من از تو پرسند، بدانند که به آنان نزدیکم و هر که مرا خواند دعایش را اجابت کنم». (بقره: 186)

 پاک و بی عیب خدایی که به تقدیر عزیز

 ماه و خورشید مسخر کُند و لیل و نهار

درد پنهان به تو گویم که خداوند منی

 یا نگویم که تو خود مطّلعی بر اسرار

فعل هایی که ز ما دیدی و نپسندیدی

 به خداوندی خود، پرده بپوش ای ستّار

سعدی

در رفع غم و درد خویش از عبادت کمک بجویید(1)].

آیا نشنیده اید که خداوند متعال در وصف مؤمنان می فرماید: «آنان که [در گرفتاری ها] از شکیبایی و نماز یاری می طلبند(2)». نیز آورده اند که هرگاه به امام عابدان، علی علیه السلام، غم و اندوهی در می رسید، به نماز روی می آورد(3). چون وقت نماز فرا می رسید، فخر کاینات و سرور انبیا و اولیای الهی به بلال می فرمود: «أرِحْنی یا بِلال؛ ای بلال! اذان بگو و راحتم کن».(4)

از دیگر آثار و برکات عبادت و پرستش، افزونی عمر آدمی است که محققان و عالمان را عقیده بر آن است که مردان دین دار و عابدان مقید به فرمان های مذهبی که در ساعات شبانه روزی چندین بار به ارتباط با خدای متعال می پردازند و حیات آنان آمیخته با معنویت و طاعت است، عمری فزون تر از دیگر افراد به ویژه انسان های بی قید و بی توجه به امور دینی و عبادی دارند. در اخبار و روایات نیز به بسیاری از آداب و دستورهای عبادی که موجب طول عمر انسان می گردد، اشاره رفته است همچون: دعا کردن،(5) صله رحم و روابط خویشاوندی،(6) پرهیزکاری،(7) ایثار و گذشت،(8)

ص:71

خوش رفتاری با خانواده،(1) همواره با وضو و طهارت بودن،(2) شاد کردن پدر و مادر،(3) نیکی کردن به دیگران و صدقه دادن پنهانی،(4) احترام و بزرگداشت پیران و سالخوردگان.(5) در مقابل اینها، بی بندوباری،(6) قطع روابط خویشاوندی و ترک زیارت ابا عبداللّه الحسین علیه السلام(7) از اموری است که موجب کوتاهی عمر معرفی شده است.

هر روز من از روز پسین یاد کنم

 بر درد گنه هزار فریاد کنم

از ترس گناه خود شوم غمگین باز

 از رحمت او خاطر خود شاد کنم

زیرنویس

1. مَنْ کَثُرَ عَفْوُهُ مُدّ فی عُمْرِهِ؛ کسی که زیاد اهل گذشت باشد، عمرش طولانی می شود.(1)

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله

2. مَنْ حَسُنَ بِرُّهُ بِاَهُلِهِ زیدَ فی عُمْرِهِ؛ کسی که با خانواده اش خوش رفتاری کند، عمرش زیاد می شود.(2)

حضرت صادق علیه السلام

3. مَن سَرَّهُ اَنْ یَنْسَاَ لَهُ فی عُمرِهِ فَلْیَتَّقِ اللّهَ؛ کسی که از طولانی شدن عمرش شادمان می شود، باید تقوا پیشه سازد.(3)

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله

4. مَنْ حَسُنَتْ نِیَّتُهُ زیدَ فی عُمرِهِ؛ هر کسی که نیت و سیرت خوبی داشته باشد، عمرش افزون می شود.(4)

حضرت صادق علیه السلام

ص:73

5. اَکثِرْ مِنَ الطُّهُورِ، یَزیدُ اللّهُ فی عُمرِکِ؛ زیاد وضو بگیر تا خداوند بر عمرت بیفزاید.(1)

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله

6. اِنْ اَحْبَبْتَ اَنْ یَزیدَ اللّهُ فی عُمرِکَ فَسِرَّ اَبَوَیْکَ؛ اگر دوست داری که خداوند عمرت را افزون کند، پدر و مادرت را شادمان کن.(2)

حضرت صادق علیه السلام

7. مِما یَزیدُ فی العُمْرِ تَرْکُ الاَذی وَ تَوْقیرُ الشُّیوخِ؛ از چیزهای که عمر انسان را می افزاید، آزار ندادن مردم و بزرگداشت و احترام به سالخوردگان است.(3)

حضرت علی علیه السلام

ص:74

تیره بختی از غیبت تو، سیاه تر از شام طلوع نکند. تو ای طراوت گلشن هستی، کیستی که به هنگام تکرار نام شیرینت، گویی همه هستی در آغوش من است. رشته ای که دست مرا به قبای بقیة اللهی تو بسته، رشته اتصال من با حقیقت یک پارچه و لطیفه نهان حیات است. وقتی که در شام تیره فراق از سوز و گداز آتش هجر و حسرت دوری از تو می سوزم و می گدازم، خیال شیرین توجّهات مهدوی تو، آرام بخش دل شیدایی من است. بیا که صبر از محنت جدایی تو به طاقت آمد. این یک دو نفس آخرم را دریاب که بی توام زندگانی مایه شرم و خجالت است.

جانا ز فراق تو، این محنت جان تا کی

 دل در غم عشق تو، رسوای جهان تا کی

چون جان و دلم خون شد از درد فراق تو

  بر بوی وصال تو، دل بر سر جان تا کی

نامد گه آن آخر کز پرده برون آیی

 آن روی بدان خوبی در پرده نهان تا کی

دل بردن مشتاقان از غیرت خود تا چند

 خون خوردن و خاموشی زین دلشدگان تا کی

عطار نیشابوری

رمضان را با یوسف گمشده هستی پیوندی قدیم است. از آن زمان که تاج پادشاهی عالم بر سر نهاد، هر سال در این ماه مبارک و در شب های قدر، کارگزاران عالم که تمامی فرمان بردار اویند، در پیشگاه پر فیضش سر بر خط فرمان می نهند و برنامه های آینده آفرینش را در اختیارش می نهند. قلب نازنین آن خلیفه الهی که قطب عالم امکان است، در آن شب پذیرای ملایکه الهی

ص:76

است که فرارسیدن این ضیافت پر فیض را یک سال به انتظار نشسته اند و اولیای الهی، شاهدان این بزم شکوهمند و پر نورند.(1) نیز مشتاقان و چشم انتظاران آن ماه عالم آرای را رمضانی خواهد آمد که در آن، بشارت ظهورش دهند که ای اهل عالم، این مهدی آل محمد صلی الله علیه و آله است، با او بیعت کنید تا هدایت یابید و از مخالفتش بپرهیزید تا گمراه نگردید.(2) باری، آنکه عالم در هجرانش تیره و تار جهل و ظلمت گشته، خواهد آمد و شورستان ستم و بیداد را گلستان خواهد کرد. آنکه تمامی عالمیان انتظار او را می کشیدند و می کشند، از آدم علیه السلام تا نبی مکرم اسلام و تمامی اولیای مکرّم الهی، فرج او آمال و آرزوی شان بود.

سدیر، یکی از اصحاب امام صادق علیه السلام است. گوید: من به همراه مفضّل بن عمر، ابوبصیر و ابان بن تغلب بر مولایمان وارد شدیم. ایشان را در حالی که روی خاک نشسته، چون سوگوارِ جوان از دست داده دل سوخته گریه می کرد و با حال تضرع می فرمود: «آقای من! غیبتت خواب از چشمانم ربود، آسایشم را از بین برد و آرامش دلم بر هم زد. آقای من! غیبتت برای همیشه دردمند و مصیبت زده ام کرد. از دست رفتن امامان یکی پس از دیگری، سرانجام دوران همگی را به پایان می رساند و کار به زمان غیبت امام منتظر کشیده می شود. اگر من بر مصیبت ها و بلایای پی در پی گذشته اشک می ریزم و آه می کشم، مصیبت های بزرگ تر و فجیع تری در پیش است که با

ص:77

غضب و ناراحتی تو، ای حجت خدا همراه خواهد بود و آنها بیشتر اشکم را جاری ساخته و درونم را مشتعل کرده است».

 سدیر گفت: هوش از سر ما رفت و دلمان از ترس این واقعه هولناک فرو ریخت. به آن حضرت عرض کردیم: ای پسر خیر البشر! چه مصیبت عظیمی است که اشکت را جاری کرده و به این ماتمت نشانده؟! امام نَفَس بلندی کشیده و آثار ترس وجودش را فرا گرفت و فرمود: ای وای بر شما! امروز صبح، کتاب جفر را که علم مربوط به همه چیز و آنچه تا قیامت واقع می شود، در آن است و خداوند اطلاع بر آن را مخصوص پیامبر و ائمه علیهم السلام قرار داده، نگریستم و در مطلب مربوط به تولد قائم ما، غیبت او، طولانی شدن غیبت و طول عمر آن حضرت و نیز برگشتن بیشتر مردم از دین و برداشتن رشته اسلام از گرد نشان، همان رشته ولایت که خداوند در گردنشان انداخته و فرموده مقدّرات و نتیجه نیک و بد اعمال هر انسانی را رشته گردنش ساختیم، دقت کردم، دلم سوخت و اندوهْ جانم را فرا گرفت».(1)

ای شمع جهان افروز بیا

 ای شاهد عالم سوز بیا

ای مهر سپهر قلمرو غیب

 شد روز ظهور و بروز بیا

ما دیده به راه تو دوخته ایم

 از ما همه چشم مدوز بیا

شد گلشن عمر خزان از غم

ص:78

ای باد خوش نوروز بیا

سید محمد حسین غروی اصفهانی

به معشوق است و مقصود از آرزوی ظهور و دیدار او، جز وصال و درک محضر آن یار نباشد؛ زیرا وصال و تقرب به او، بالاترین اهداف و آرزوهاست و بقیه هدف ها، مقدمه رسیدن به این هدف والاست.

گر به تو افتدم نظر، چهره به چهره، رو به رو

 شرح دهم غم تو را نکته به نکته، مو به مو

از پی دیدن رخت همچو صبا فتاده ام

 خانه به خانه، در به در، کوچه به کوچه، کو به کو

لطف و عنایت محبوب غایب از دیدگان به مشتاقان و شیعیان خویش، نیازمند شرح و بیان نیست؛ که هستی عالم، وابسته به هستی او، و سلامت همه آفاق در سلامت اوست. از نشانه های لطف و مهربانی آن حضرت به شیعیان، دغدغه هایی است که در مورد دین داری و حفظ ایمان آنها داشته و خاطر نازنین آن یار مهربان، همواره بدان مشغول و دل نازکش بدان نگران است. از نامه هایی که به اصحاب خاص خویش نگاشته، چنین برمی آید که نگران وضعیت روحی و مذهبی شیعیان و محبان خویش است. در قسمتی از نامه آن حضرت آمده است:

به من رسیده است که گروهی از شما در دین خویش به تردید افتاده اند و در دل ایشان در مورد اولیای امرشان شک و حیرت وارد آمده است؛ این امر مایه غم و اندوه ما گردید.(1)

جان عالمی به فدای آنکه تمامی هستی طفیل وجود اوست و چرخ روزگار به یمن وجود مبارک او می گردد و حیات دارد و با این همه، او خود،

ص:80

دل نگران یاران و امیدواران خویش است. مهر و محبت آن حضرت گاه در احادیثی که درباره الطاف ایشان به شیعیان رسیده، تجلی کرده است؛ چنان که در برخی روایات آمده که آن امام برای مؤمنان به منزله پدری مهربان و شفیق و بلکه از چنین پدری هم مهربان تر و دل سوزتر است.(1)

در روایتی نیز شیعیان به منزله برگ های درخت امامت معرفی شده اند. پس همان گونه که برگ با جدا شدن از شاخه، زرد و پژمرده می شود، طراوت و سرسبزی دنیا و آخرت شیعیان به برکت اتصال به درخت ولایت است(2) و این مطلب، شدت اتصال و ربط ما را با امام و ولی امرمان نشان می دهد. در برخی روایات، به اندوه آن امام عزیز به واسطه حزن و ناراحتی شیعیانشان اشاره رفته که آن حضرت در بیماری ایشان دردمند می شود. حتی در برخی احادیث آمده است که امامان هدایت علیهم السلام در هنگام بیماری برخی دوستان و شیعیانشان، اندوهگین شده، گریسته اند.(3)

من که باشم که بر آن خاطر عاطر گذرم

 لطف ها می کنی ای خاک درت، تاج سرم

دلبرا، بنده نوازیت که آموخت، بگو

 که من این ظن به رقیبان تو هرگز نبرم

حافظ

ص:81

یوسف کنعان فاطمه، فریادرس واقعی شیعیان در غیبت است که شام و سحر برای ایشان دست به دعا برمی دارد و سعادت و رهایی شان را از خدای می طلبد و آن را که به راستی دست در دامن مهدی اندازد و او را از سر صدق و صفای باطن بخواند، فریادرسی جز او نخواهد بود. با ناله «یا ابا صالح المهدی ادرکنی.» هیچ شیعه ای که در تنگنای هستی، نیازمند کمک و یاری باشد، بی پاسخ نخواهد ماند و اگر فریاد استغاثه او از سر صدق و حقیقت باشد و جز دوست و محبوب خویش، توجهی به غیر نداشته باشد، فریاد رسی از سوی آن حضرت قطعی است. چنان که همه ساله گرفتاران و دردمندان، با دلی شکسته و قلبی پر امید سر بر آستان کرم و عنایتش در مسجد مقدس جمکران و هر جا که عطر و بوی مهدوی دارد، می سایند و حاجات دنیا و آخرت خویش را از او می طلبند. خوشا حال عاشقی که چون دل به بر آورده شدن حاجت خویش به دست یار، خوش داشته، از دوست جز دوست تمنایی ندارد و قرب وصال یار و هم نشینی با دلدار، آرزوی اول و آخر اوست. آنکه دل در گرو محبت جام جهان نمای هستی بسته و جان، آشفته جمال دل آرای محبوب کرده، با دیگرانش چه کار.

آن کس که تو را شناخت، جان را چه کند

 فرزند و عیال و خانمان را چه کند

دیوانه کنی، هر دو جهانش بخشی

 دیوانه تو، هر دو جهان را چه کند

خواجه عبدالله انصاری

ص:82

و بی قرار، گلایه های عاشقانه سر داد که: محبوبا! سال هاست در عشق تو می سوزم و می گدازم و ثواب همه نیکی هایم به امید دیدارت هدیه می کنم. باری، چه شده که ما را از یاد برده ای و دیدار آن روی دل فروز از ما دریغ می داری. چون ساعتی در شوق و اشتیاق این سخنان گفت و آن مهر عالم افروز سر به زیر انداخته، سخنان دلداده خویش گوش می داد، سر بلند کرده فرمود: «چنین نیست که تو می گویی. آیا در فلان روز به یاد داری که تصادف سختی کردی و جان سالم به در بردی؛ آنکه تو را نجات داد، ما بودیم. آیا به یاد داری که چندی پیش به بیماری سختی مبتلا شدی و پزشکان از مداوای تو عاجز ماندند؛ آنکه تو را شفا داد، ما بودیم». پس آن حضرت یک یک عنایت های خویش را به آن دوستدار دلداده بر شمرد تا آنجا که سر به زیر افکند و از کرده و گفته خویش پشیمان گشت.

چه شود به چهره زرد من نظری برای خدا کنی

 که اگر کنی، همه درد من به یکی نظاره دوا کنی

تو مهی و ملک جهان تو را، تو شهی و کشور جان تو را

 ز ره کرم چه زیان تو را که نظر به حال گدا کنی

ز تو گر تفقّد و گر ستم، بود آن عنایت و این کرم

 همه از تو خوش بود ای صنم، چه جفا کنی، چه وفا کنی

هاتف اصفهانی

که خسته و ناتوان شده ایم، ما را یارای آن نباشد که دل از تو برکَنیم که ما را جز درگاه تو پناهگاهی نیست. عبد مسکین جز بارگاه ارباب و مولای خویش جایی نمی شناسد و مسکن و مأوایی برایش نیست. ما را در غم هجران خویش آشفته و بی قرار مپسند. ای که همه هستی مطیع و فرمان بردار تواند، ای آینه جمال دل آرای پروردگار! ما را که در محضر خداوند آبرویی نیست، دل به مهر و محبت تو خوش کرده ایم که کریمی و بنده نواز. به سیاه رویی ما منگر که ما غلام سیاه توییم. ای ماهروی مهربان! آنچه از تو در وجود آید، همه مهر و محبت و وفاداری است که تو اهل جور و جفا نه ای. ما بندگان ناتوان و بیچاره ایم که از تو جز خوبی و مهر ندیده ایم. ما را به آنکه فریب شیطان می خوریم و مرتکب غفلت و خطا می شویم، مگیر. خدای را، که در حال غفلت و گناه از روی ماه تو شرمساریم، ولی جدایی از تو را هرگز بر نمی تابیم؛ که تو، خود، از آن مایی. ای حلقه اتصال ما با معبود! چه خجلت ها که از خطاهای ما نزد پروردگار نکشیدی و چه خون دل ها که از دست محبانی چون ما نخوردی. مولای کریم! ما دل به کرم و عفو و بخشش تو خوش کرده ایم و می دانیم که تو ما را رها نخواهی کرد.

گر بر کنم دل از تو و بردارم از تو مهر

 آن مهر بر که افکنم، آن دل کجا برم

دلبرا! حالیا که زمام کاروان منزل جانان به دست توست و ساربان اهل دل گشتی، ما را به کاروان خویش در آر که با امید کرم تو در پی این کاروان در آمده ایم. ای محبوب جان های شیفتگان و ای ماهروی پنهان! عنایتی که از دست برفتیم، کرمی که از پای فتادیم. ساربانا! سرگشتگان ظلمت دنیا را جز تو دستگیری نیست. ما ادعای محبت تو داریم، به این ادّعامان خریدار باش

ص:85

تا غلام آستان تو باشیم و سر عزت و فخر بر آسمان بساییم. ای مهربان بنده نواز! آلوده دنیا و غریبیم، تو پاکمان گردان و آشنایمان ساز.

حسب حالی ننوشتی و شد ایامی چند

 محرمی کو که فرستم به تو پیغامی چند

ما بدان مقصد عالی نتوانیم رسید

 هم مگر پیش نهند لطف شما گامی چند

حافظ از شوق رخ مهر فروغ تو بسوخت

 کامکارا! نظری کن سوی ناکامی چند

حافظ

نیز اگر آن گونه دعا کنید و به درگاه خدای ضجه و التماس کنید، حتماً خداوند فرج ما را می رساند و در غیر این صورت، این امر تا آخرین مرحله، سیر طبیعی خویش را طی خواهد کرد و تعجیلی در آن نخواهد بود.(1)

بود آیا که درِ میکده ها بگشایند

 گره از کار فرو بسته ما بگشایند

به صفای دل رندان صبوحی زدگان

 بس در بسته به مفتاح دعا بگشایند

حافظ

کجایی ای یار مهربان، ای فرزند فاطمه و علی؟ کجایی ای فرزند ماه های تابنده و چراغ های فروزنده؟ کجایی ای فرزند راه های روشن پروردگار؟ کجایی ای فرزند صراط مستقیم و نبأ عظیم، ای فرزند یاسین و ذاریات، ای فرزند طور و عادیات؟ ای کاش می دانستم به کجایی و دل ها کی به ظهور تو آرام و قرار خواهد گرفت و غم و پریشانی مشتاقان بپایان خواهد آمد.

نگارا! در کدام سرزمین اقامت گزیده ای و کدام خاک است که از فخر گام های تو بر سر خویش، سر بر آسمان می ساید و بر عرش و فرش می نازد و بر خویش می بالد. چه می شود که گامی نیز بر چشم های خسته و پر خون ما بگذاری و از تنگنای ظلمت فراق، خلاصی مان دهی. چشمی که تو را نبیند کور باد. چه جان کاه است دیدن همه را و تو را ندیدن. چه جان گدزاست که صدایی از تو به گوشم نرسد و من به زندگی و حیات دلخوش باشم.

مه من! نقاب بگشا ز جمال کبریایی

 که بتان فرو گذارند اساس خود نمایی

شده انتظارم از حد، چه شود که رخ نمایی

 ز دو دیده خون فشانم ز غمت شب جدایی

الهی! ندانم که جانی یا جان را جانی؛ نه اینی نه آنی. ای جان را زندگانی، حاجت ما عفو است و مهربانی.

الهی! می بینی و می دانی و بر آوردن می توانی.

الهی! عمر بر باد کردم و بر تن خود بیداد کردم، گفتی و فرمان نکردم، درماندم و درمان نکردم.

الهی! با غم و حسرتم و بی تو به حیرتم، در زندان محنتم، بسته مشیّتم.

الهی! عیب و آزار من مجوی که آب کرم باز ایستد از جوی، قصّه دوستان دراز است؛ زیرا که معبود بی نیاز است.

الهی! فاسقان زشتند، زاهدان مزدور بهشتند. ای منعم و توّاب و ای آفریننده خلقان از آتش و آب! فریادرس از ذلّ حجاب و فتنه اسباب و وقت شوریده و دل خراب.

الهی! بر رخ از خجالت، گرد داریم و در دل از حسرت، درد داریم و روی از شرمِ گناه، زرد داریم. اگر بر گناه مصرّیم، بر یگانگی مقریّم.

الهی! در دل های ما جز تخم محبت مکار و بر جان های ما جز باران رحمت مبار.

 الهی! به لطف، ما را دستگیر و پای دار که دل در قرب کرم است و جان در انتظار و در پیش حجاب بسیار.

الهی! حجاب ها از راه بردار و ما را به ما مگذار.

در چشم منی، روی به من ننمایی

 واندر دلمی، هیچ به من نگرایی

ای جان و دل و دیده و ای بینایی

 چون از دل و دیده در کنارم نایی

ص:89

خواجه عبدالله انصاری

زیرنویس

1. عَلَیکُمْ بِالتَّسلیمِ وَ الرَّدِّ اِلَینا وَ اِنتِظارِ اَمْرِنا وَ اَمْرِکُمْ وَ فَرَجِنا وَ فَرَجِکُمْ؛ بر شما باد بر تسلیم در برابر فرمان های ما و باز گرداندن مطالب به سوی ما و انتظار امر ما و شما و فرج ما و شما»(1).

حضرت صادق علیه السلام

2. مَنْ ماتَ مُنْتَظِراً لِهذا اَلاَمْرِ کَمَنْ کانَ مَعَ القائِمِ فی فُسْطاطِهِ لابَلْ کانَ بِمَنْزِلَةِ المُضارِبِ بَیْنَ یَدَیْ رَسولِ اللّهِ بِالسَّیفِ؛ هر کس که در حال انتظار ظهور حضرت مهدی علیه السلام بمیرد، همانند کسی است که در خیمه گاه حضرت و در کنار ایشان بود؛ نه بلکه مثل مجاهدی است که با شمشیر در کنار پیامبر خدا جنگیده است.(2)

حضرت صادق علیه السلام

3. اَفْضَلُ اَعْمالِ اُمتّی اِنْتِظارُ فَرَجِ اللّهِ عَزَّوَجَلَّ؛ برترین اعمال امت من انتظار فرج الهی است.(3)

حضرت رسول اکرم صلی الله علیه و آله

4. اِذا غَضِبَ اللّه ُ تبارکَ و تَعالی عَلی خَلْقِهِ نَحانا عَنْ جَوارِهِمْ؛ هنگامی که خداوند تبارک و تعالی بر مردمان خشم گیرد، ما را از کنار آنان دور می سازد.(4)

حضرت باقر علیه السلام

5. اِعْلَمُوا اَنَّ الاَرْضَ لا تَخْلُو مِنْ حُجَّةِ اللّه عَزَّوجَلُ وَ لکنَّ اللّه َ سَیَعْمی خَلْقَهُ عَنها بِظُلِمْهِمْ وَ جَهْلهِمْ؛ بدانید که هیچ گاه زمین از حجت خداوند خالی نمی ماند، ولی خداوند به واسطه ستم و

ص:90

نادانی مردم، چشمشان را از دیدن وی کور می گرداند.(1)

حضرت علی علیه السلام

6. هَیْهاتَ هَیهاتَ! لا یَکُونُ فَرَجنا حَتی تُغربِلُوا، ثُمَّ تُغَرْبِلُوا ثُمَّ تَغُرْبِلُوا حَتی یَذْهَبَ الکِرَرُ وَ یَبْقی الصَّفْوُ؛ هرگز فرج ما اتفاق نمی افتد، مگر آنکه غربال شوید و دوباره غربال شوید و باز غربال شوید، تا آنکه ناخالصی ها جدا شده و خالصان باقی بمانند.(2)

حضرت علی علیه السلام

7. اَکْثِروُا الدُّعاءَ بِتَعْجیلِ الفَرَجِ، فِانَّ ذلِکَ فَرجِکُمْ؛ برای تجعیل در فرج حضرت مهدی - عجل اللّه تعالی فرجه الشریف - فراوان دعا کنید؛ چرا که فرج وگشایش امور شما در آن است.(3)

حضرت مهدی (عج)

ص:91

دعای صبح و شام تو کلید گنج مقصود است

 بدین راه و روش می رو که با دلدار پیوندی

حافظ

از یک خروش یا رب شب زنده دارها

 حاجت روا شوند هزاران هزارها

یک آه سردِ سوخته جان سحر زند

 در خرمن وجود جهانی، شرارها

وحدت کرمانشاهی

حاجتشان روا نگردانم: و إذا سَألَکَ عِبادِی عَنّی فَإنّی قَریبٌ اُجیبُ دَعوَةَ الدّاع إذا دَعانِ. (بقره: 86) ای رسول ما! چون بندگان من از دوری یا نزدیکی من بدیشان خبری باز پرسند، بدانند که من بدیشان از همه نزدیک ترم و هرگاه [مشتاقی ]از بندگانم مرا بخواند و دعایم نماید، تمنایش را اجابت خواهم نمود».

 زهی مولای کریمی که پروردگار ماست و زهی شرافت و توفیق در این ماه پر نور که ما را نصیب است.

پاک و بی عیب خدایی که به تقدیر عزیز

 ماه و خورشید مسخّر کند و لیل و نهار

درد پنهان به تو گویم که خداوند منی

 یا نگویم که تو خود مطّلعی بر اسرار

سعدی

رو نهادن به درگاه الهی و اظهار عجز در برابر آن ذات پاک نامتناهی، انسان خاکی را کمالی است که او را تا عرش الهی بالا می برد و روحش را از خاکدان دنیا رهایی می بخشد. این معراج تعالی بخش، خود، سرّی است از اسرار دعا و رمزی است از رموز پنهانی توجه و درخواست از خدا؛ چرا که خداوند به علم غیب خویش، از نیاز و تقاضای بندگان آگاه است و بر رفع کاستی های آنها قادر، ولی دوست دارد که محبان و عابدان درگاهش، با اظهار عجز و فقر و نیاز، به چنین کمالی دست یابند و مدارجی از قرب و وصال را بدین گونه نایل بپیمایند.

چنان که در تورات آمده است:

ای موسی! کسی که مرا دوست داشته باشد؛ فراموشم نکند و هر که امیدوار و دلبسته خوبی هایم باشد، در تقاضایش از من پافشاری و اصرار کند. ای موسی! من از آفریدگانم غافل نیستم، ولی دوست دارم که ملایکه ام، ضجه و

ص:95

فریاد بندگانم را هنگام دعا کردن بشنوند و ببینند که چگونه خود را با دعا به من نزدیک می گردانند.(1)

 حضرت صادق علیه السلام نیز در روایتی فرموده:

خداوند، خواسته بنده اش را هنگام دعا کردن می داند، ولی دوست دارد که بنده، نیازمندی هایش را بر خداوند بی نیاز خویش عرضه کند.(2)

طبیب عشق، مسیحا دم است و مشفق لیک

 چو درد در تو نبیند که را دوا بکند

حافظ

بنده ای لب از دعا فرو بندد و چیزی درخواست نکند، البته چیزی به او عطا نخواهد شد. پس بخواه تا به تو عطا شود. دری نیست که کوبیده شود، جز اینکه امید می رود به روی سائلش گشوده گردد.(1)

طبیب عشق، مسیحا دم است و مشفق لیک

 چو درد در تو نبیند، که را دوا بکند

حافظ

خواهد بخشید. پس خواسته های تو به گونه ای باشد که جمال و زیبایی ات را تأمین کند و رنج و سختی را از تو دور سازد؛ که نه مال دنیا برای تو پایدار است و نه تو برای مال دنیا باقی خواهی ماند.(1)

 باری، یاران روزه دار! درخواست از خدای متعال باید که هم خود جمیل و زیبا باشد و هم از دلی پاک و خالص برخیزد؛ که دل ناپاک و آلوده، ظرف مناسبی برای درک فیض ها و قابل استجابت دعا نیست؛ نقل است که بنی اسرائیل هفت سال در خشک سالی عجیبی به سر بردند، به گونه ای که به خوردن مردار و زباله روی می آوردند و هر چه به کوه و صحرا می رفتند و دعای باران می کردند، سودی نداشت. پس خداوند، پیامبر ایشان را وحی فرمود که به آنان بگوی هر چند به سوی من دست به دعا بردارید و زاری کنید، دعایتان را مستجاب نسازم تا این که حقوق به ظلم گرفته شده مردم را به ایشان باز گردانید. چنین کردند و باران رحمت الهی بر آنان نازل گشت.(2)

دارم امید عاطفتی از جناب دوست

کردم جنایتی و امیدم به عفو اوست

دانم که بگذرد ز سر جرم من که او

 گر چه پری وش است، و لیکن فرشته خوست

حافظ

بی همتا سپردند، جز به درگاه او تمنا و خواسته ای عرضه ندارند و آن گاه که دست دعا و نیاز بر آستان مالک بی نیاز برداشتند، از جانِ دل اجابت او را باور دارند و در برآورده شدن حاجت های خویش از سوی آن برآورنده حاجات، شکی در دل راه ندهند. مگر نه آنکه او، خود، اجابت خواست های محتاجان را به عهده گرفته و برآوردن تقاضای نیازمندان را ضمانت فرموده است. در خبر است از  امام صادق علیه السلام فرمود: «هر که را حاجت و طلبی باشد، به شرط آنکه دل در گروی رضای محبوب داشته، جز خشنودی او در تمنای خویش نجوید، از دنیا رحلت نخواهد کرد مگر آنکه کریم مهربان حاجتش برآورد و دعایش اجابت گرداند».(1)

گفت پیغمبر که چون کوبی دری

 عاقبت زان در برون آید سری

مولوی

یاران و همدلان! مشتاقِ شیدایِ هیچ یاری را گواراتر از آنکه از سوی دلدار مورد ملاطفت و رحمت قرار گیرد، چه باشد؟

باری، اکنون که پروردگار کریم چنین آغوش گرم مهر و محبت خویش به روی سالکان راه و میهمانان سفره روحانی خویش گشوده، روی نیاز به آستان محبوبی بی نیاز بگردانیم و در تمنای قرب و وصال آن یار یکتای بی همتا، دستی از سر عجز و فاقه بر افشانیم و در دریای بی کران عفو و رحمت دلدار، تن و جان را غسل دهیم و سر از نهاد پاکی و بهجت و صفا برآریم و تا فرصت باقی و بحر کرم و رحمت الهی در جوشش است، گوهر یک دانه دل در صدف قرب یار نهیم؛ که فرصت اندک است و عمر بسی کوتاه.

ص:99

در ره منزل لیلی که خطرهاست در آن

 شرط اول قدم آن است که مجنون باشی

نقطه عشق نمودم به تو، هان سهو مکن

 ورنه تا بنگری، از دایره بیرون باشی

کاروان رفت و تو در خواب و بیابان در پیش

 کی روی، ره ز که پرسی، چه کنی، چون باشی؟

حافظ

بی پایانش.

ما در دو جهان غیر خدا یار نداریم

ما یار به جز خالق دیّار نداریم

مولوی

قهر و غضب پیشی گرفته تا ما بندگان ضعیفِ محتاج را همواره مهلتی در بازگشت به درگاه او و یاری خواهی از ذات پاک او باقی باشد. هم از این روست که در حدیثی قدسی، به تهییج و تحریک بندگان خویش که حاجت به درگاه غیر او می برند، پرداخته، عواقب سوء توجه به هم نوعان را به آنها گوشزد می کنند و رحمت و عنایت بی پایان خویش را به نیازمندان و مسکینان به رخ آنان می کشند. در خبر است از سرور کاینات و فخر انبیای الهی، حضرت محمد مصطفی صلی الله علیه و آله که فرمود:

خدای تبارک و تعالی یکی از پیامبران بزرگوار خویش را چنین خطاب فرمود که: به عزت و جلال و کبریایی ام سوگند، آنکه به غیر من دل بسته و امید به آفریدگانم داشته باشد، حتما امیدش را به نومیدی می کشانم و در منظر مردمان، لباس خواری و ذلتش می پوشانم و از ساحت قرب و جوار رحمتش دور و از سرور وصال به آتش هجرانش مبتلا می سازم. آیا بنده من در رفع نیازها و گشایش امور خویش به غیر من امید می بندد، در حالی که کلید گشایش سختی ها در دست من است؟ آیا به دیگری دل خوش داشته و درِ خانه غیر می کوبد، حال آنکه کلید همه درهای بسته به دست من است؟(1)

گل عذاری ز گلستان جهان، ما را بس

 زین چمن، سایه آن سرو روان، ما را بس

یار با ماست، چه حاجت که زیادت طلبیم

 دولت صحبت آن مونس جان، ما را بس

یاران روزه دار! چون هر آنچه موجب قرب حق تعالی و جلب رضایت محبوب است، آدابی و حدودی دارد. دعا را نیز چون امور دیگر آدابی است که با رعایت آن، به استجابت نزدیک تر می گردد. طهارت بدن از آلودگی های

ص:102

جسمی و روحی، استفاده از بوی خوش و تشرف به مساجد و مکان های متبرک که در حقیقت خانه های خدا در روی زمینند، دعا را به اجابت می رساند. نیز دادن صدقه به محتاجان و توجه به خانه خدا، از دیگر آداب دعاست. آنکه دست به دعا بر می دارد، باید که به خداوند کریم و حصول حاجت خویش از سوی پروردگار عالم حسن ظن داشته و با تمام وجود و از عمق دل و جان دعا کرده باشد، به وسیله روزه، اندرون از حرام خالی سازد و توبه از گناهان را تجدید کند و در دعا اصرار ورزد و حاجت خویش به زبان باز گوید و با خضوع و خشوعی تام، نیاز به درگاه بی نیاز برد و حاجت برادران اهل ایمان را مقدّم دارد و دعای خود با اسم اعظم الهی همراه کند، بسم اللّه الرحمن الرحیم گوید و از مدح و ثنای پروردگار خود فرو نگذارد و در آغاز و انجام دعا، بر محمد و دودمانش درود فرستد که هیچ دعایی از زمین به آسمان اجابت فرا نرود، مگر آنکه خواننده بر محمد و آل او صلوات فرستد.(1)

 سر نهادن بر آستان یار و روی آوردن به در خانه دلدار، دلی پاک می طلبد و نیتی صادق و مدح و ثنای پروردگار و از آداب دعا و سبب استجابت آن، زبانی از آلودگی ها شسته و دهانی از لغو و حرام بسته است نقل است مردی از بنی اسرائیل سه سال به درگاه خداوند دعا می کرد و فرزندی می خواست. چون هیچ گونه آثار استجابت دعا را مشاهده نکرد، گفت: پروردگارا! آیا آن چنان از تو دور شده ام که دعایم را نمی شنوی یا نزدیکم، ولی دعایم را

ص:103

مستجاب نمی کنی؟ شبی در خواب شنید که تو سه سال با زبانی هرزه گو و قلبی آلوده و نیتی ناپاک ما را خواندی. پس زبانت را حفظ کن و قلبت را برای خدا پاک گردان و نیتت را نیکو کن تا به خواسته ات برسی. چون برخاست، عزم خویش جزم کرد، به انجام آن دستورها همت گمارد تا پس از یک سال، پسری به وی عطا گردید.(1)

هزار مرتبه شستم دهان به عطر و گلاب

 هنوز نام تو بردن، کمال بی ادبی است

مولوی

بیاییم در ضیافت الهی و طهارت معنوی، دل و جان خویش با آب دیدگان شست وشو دهیم و با عجز و ناله، به درگاه الهی روی آوریم و دست دعا و راز و نیاز بر آستان کریم بی نیاز برآریم و کوتاهی ها و گناهان گذشته را جبران کنم و با پاک کردن مال و اموال خویش از حرام، جسم و جان را نیز از آلودگی ها پاک سازیم تا موجبات استجابت دعا و توجه به پروردگار فراهم آید؛ آن چنان که پیامبر اکرم فرمود: «هر آن کس که دوست دارد دعایش مستجاب شود، باید درآمد و خوراکش را از حرام پاک سازد».(2)

بودن دریده نگردد، جمال دل آرای یار دیده نشود و تا حجاب خودبینی باقی است، آفتاب روی محبوب در نقاب خواهد بود.

میان عاشق و معشوق هیچ حایل نیست

تو خود حجاب خودی، حافظ از میان برخیز

حافظ

یکی از جلوه گاه های روشن پا نهادن بر نفس و ترک خود بودن و خود بینی، دعا و طلب گشایش امور در حق دیگران است. آنکه به حقیقت خیری می طلبد و خواهان نیکویی و زیبایی است، دیگر آفریدگان را از یاد نمی برد و به اقتضای آنکه به دیگر مؤمنان در جهت رضای محبوب محبتی دارد و مهر می ورزد، نه تنها ایشان را در دعای خیر خویش سهیم می بیند، که در طلب برکات و رفع مشکلاتْ مقدّمشان می دارد؛ چنان که فخر موجودات و سرور کاینات، محمد مصطفی صلی الله علیه و آله فرمود:

آن کس که به هنگام دعا، چهل تن از برادران ایمانی خویش را مقدّم یاد کند، خواسته اش درباره خود و آن چهل تن مستجاب خواهد گشت.(1)

در خبر است کسی که پشت سر مؤمنی دعا کند و از خدای تعالی برای او خیر بخواهد، از عرش الهی خطابش می رسد که تو را نیز یک صد برابر آنچه برای او دعا کردی، عطا خواهیم کرد.(2)

ص:105

در احوال یکی از نیکان آورده اند که پس از ادای فریضه، به برادران ایمانی خویش دعا کرد. چون از مسجد به در آمد، قاصدی پیام آورد که پدرت بدرود حیات گفت و به دیار باقی شتافت.

آن ولی الهی، پدر را دفن و میراث وی را در میان برادران مؤمن خویش تقسیم کرد. گفتند: چرا چنین کردی؟ فرمود: ساعتی پیش، من از پروردگار برایشان بهشت و روضه جنت طلب کردم. شرم دارم در مال فانی دنیا، به ایشان بخل بورزم.(1)

به اسرار دل ها آگاه است، بخوانیم و در برابرش بگوییم: «مولای من، چنان گرسنه محبت تو هستم که هرگز سیری ندارم و چنان عطشناک عشق توام که هیچ گاه از آن سیراب نمی گردم».(1) ولی دل و جان را اثری از محبّت او نباشد، مگر نه این است که تشنگان محبت یار مشتاق دیدار یار و لقای  دلدارند و همواره در طلب رضای او گام می زنند؛ هم چنان که در ادامه دعا می خوانیم: «چقدر مشتاق اویم که مرا می بیند و من از دیدن او محروم».(2) مگر چنین نیست که مشتاقان کویش را آسایش غافلانه، حرام است و آسودگی از سر بیهودگی و غفلت؛ ناستوده و نا به جا. پس باید با رعایت آداب و شرایط دعا و صیقل زدن آینه دل از زنگار کدورت ها و ناپاکی ها، دل را با زبان همراه سازیم و حالت خشوع و خضوع در محضر پروردگار حاصل آریم.

غرق شدن در دریای معانی دعا

خواندن الفاظ دعا، کاری سهل و آسان است که رنجی و زحمتی در بر ندارد، ولی متصف شدن به حقایق دعایی که خوانده می شود و توجه تمام به عمق معناها و مضمون های آن، امر دشواری است که کار هر کسی نیست و سخت تر از آن، جامه عمل پوشاندن به مضمون و مقتضای معانی دعاست. چنان که حضرت صادق علیه السلام در قسمتی از دعایی که ذکر شد، دوست داران خداوند را چنین توصیف می فرماید: «دوست داران واقعی خداوند، کسانی هستند که

ص:107

تنها به روزه داری در طول روز و تحمل مشقت و بیداری شب راضی نیستند».(1)

هر آنکه در پهنه جهاد و مبارزه قدم بر نیزه ها بنهد و محاسن به خون سر خضاب و رنگین کند و چهره بر خاک ساید، آن را که چنین حالاتی حاصل گشته، گوارایش باد که به نیک مقامی نایل گردیده است.

چه زیباست که در لحظات نورانی و روح بخش غروب و هنگام افطار که درهای آسمان به روی بندگان گشوده می شود و دعایشان مستجاب می گردد، دست به دعا برداشته، محبت دوست را از دوست طلب کنیم که بهتر و گواراتر از آن، طلبی در هستی یافت نمی شود.

ما ز دوست، غیر از دوست مطلبی نمی خواهیم

حور و جنت ای زاهد بر تو باد ارزانی

حافظ

نقل است که بزرگی را پرسیدند: سبب چیست که خداوند را می خوانیم و اجابت نمی آید؟ گفت: «از بهر آنکه خدای را می دانید و طاعتش نمی دارید، و متابعت سنت وی نمی کنید و قرآن می خوانید و بدان عمل نمی کنید، و نعمت خدای می خورید و شکر نمی کنید، و می دانید که بهشت آراسته است برای مطیعان و طلب نمی کنید، و می شناسید که دوزخ ساخته است با اغلال آتشین برای عاصیان و از آن نمی گریزید، و می دانید که مرگ هست و ساز مرگ نمی سازید، و مادر و پدر و فرزندان را در خاک می کنید و از آن عبرت

ص:108

نمی گیرید، و می دانید که شیطان دشمن است با او عداوت نمی کنید، بلکه با او می سازید و از عیب خود دست نمی دارید و به عیب دیگران مشغول می شوید. کسی که چنین بود، دعای او چگونه مستجاب باشد».(1)

زیرنویس

 1. الدُّعاءُ سِلاحُ الاَوْلیاءِ؛ دعا، سلاح اولیای الهی است.(1)

حضرت علی علیه السلام

2. اَعْجَزُ النّاسِ مَنْ عَجَزَ عَنِ الدُّعاءِ؛ عاجزترین مردم، کسی است که از دعا کردن ناتوان باشد.(2)

حضرت علی علیه السلام

3. اِنَّ کَرَمَ اللّه ِ لا یَنْقُضُ حِکْمَتَهُ فَلِذلِکَ لایَقَعُ الاِجابَةُ فی کُلّ دَعْوَةِ؛ به راستی که بخشش خداوند هرگز حکمت او را نقض نمی کند. به همین دلیل است که هر دعایی مستجاب نمی گردد.(3) حضرت علی علیه السلام

4. اِنَّ اللّه َ لا یَسْتَجیبُ دُعاءً بِظَهْرِ قَلْبٍ قایسٍ؛ خداوند دعای سخت دلان را مستجاب نمی گرداند.(4)

حضرت صادق علیه السلام

5. مَنْ سرَّ اَنْ یُسْتَجابَ دُعاؤهُ فَلْیَتَطَیَّبْ کَسْبَهُ؛ کسی که دوست دارد دعایش مستجاب شود، کسب و درآمدش را از حرام پاک سازد.(5)

حضرت صادق علیه السلام

6. اِذا دَعَوْتَ فَظَنَّ حاجَتُکَ بِالْبابِ؛ به گونه ای دعا کن که گویا خواسته ات پشت در حاضر

ص:110

است.(1)

حضرت صادق علیه السلام

7. اُدْعُنی علی لِسانٍ لَمْ تَعْصِنی بِهِ وَ هُوَ لِسانُ غَیرْکَ؛ به زبان دیگران که با آن معصیت مرا نکرده ای، دعا کن (و از برادرانت بخواه که در حقت دعا کنند).(2)

حدیث قدسی

8. لا تَمَلَّ مِنَ الدُّعاءِ فِانّیِ لا اَمَلُّ مِنَ الاِجابَةِ؛ همان گونه که من از اجابت خسته نمی شوم، تو نیز از دعا کردن زیاد ملول مشو.(3)

حدیث قدسی

9. اِنَّ اللّه َ یُحِبُّ السّائِلَ اللّحُوحِ؛ خداوند درخواست کننده ای را که اصرار بورزد، دوست دارد.(4)

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله

10. اَلدُّعاءُ بَعْدَ ما یَنْزِلُ الَبلاءِ لا یَنْتَفِعُ بِهِ؛ دعایی که پس از نازل شدن بلا انجام شود، سودی نمی بخشد.(5)

حضرت سجاد علیه السلام

ص:111

فرمود: پروردگارا! آیا به من نزدیکی تا آهسته ات به مناجات بنشینم یا دوری تا صدایت زنم؟! پس خدای عزوجل به او وحی فرمود: «ای موسی! انَا جَلیسُ مَنْ ذَکَرَنی؛ همنشین آنم که به یادم باشد».(1) مجالست با یار، آرامِ دل بیدلان است و راحت روح مشتاقان و این همه، آثار و برکاتی است که ذاکرانِ وی را تحفه آرند و به هِدِیّت ببخشند. هم از این روست که ذکر را نزد اهل دل و معنا اهمیتی شگرف باشد و ارجی بس عظیم؛ چندان که در خبر است از فخر کاینات، محمد مصطفی صلی الله علیه و آله که ذکر کثیر و پیوسته مشغول بودن بدان را نیکوترین و پاک ترین اعمال نزد پروردگار معرفی فرمود که بهتر از زروسیم و کشتن و کشته شدن در راه خداست.(2)

یک چشم زدن، غافل از آن شاه نباشید

 شاید که نگاهی کند، آگاه نباشید

شیخ حسن علی اصفهانی

به همان مقدار که بنده، پروردگار را در قلب خویش جای دهد، خداوند نیز او را نزد خویش منزلت می بخشد.(1)

 من که باشم که بر آن خاطر عاطر گذرم

 لطف ها می کنی ای خاک درت، تاج سرم

حافظ

در مسیر قرب تو نباشد، حیات و زندگانی اش، جز مرگ و هلاکتی بیش نیست و این چنین مرگ و رحلتی، جز حسرت و ندامت به بار نیاورد.(1)

نقل است از بزرگی از اولیا که گفت: خواستم بدانم سخت ترین عقوبت بر تن خود چیست. هیچ چیز بدتر از غفلت ندیدم و آتش دوزخ با مردان آن نکند که یک ذره غفلت کند.(2) و گفت که: ذکر کثیر نه به عدد است، بلکه به حضور بی غفلت است.(3)

ایام خوش آن بود که با دوست به سر رفت

 باقی همه بی حاصلی و بی خبری بود

حافظ

یادت باشم. ای فرزند آدم! در جماعات و مجالس مرا در یاد آور، تا در جمعی بهتر از اجتماع شما یادت کنم. هر بنده ای که خدای تعالی را در جمع عده ای از مردمان یاد کند، خداوند او را در جمعی از ملایکه یاد کند.(1)

نام من رفته است روزی بر لب جانان به سهو

 عاشقان را بوی جان می آید از نامم هنوز

حافظ

به راستی، محب درگاه الهی را خوش تر از آنکه محبوب او را به یاد آورد، چه باشد و عبد ذلیل را نکوتر از آنکه در خاطر رب جلیل درآید، چه تواند بود. زهی توفیق و سعادت که بنده مسکین را به کف آید و زهی شرافت و کرامت که عاشق دل سوخته را حاصل گردد که حضرت صادق فرمود: «مَنْ اکْثَرَ ذِکْرَ اللّه ِ اَحَبَّهُ اللّه ُ؛ آنکه فراوان یاد خدای نماید، خدا نیز او را دوست می دارد».(2) آری، آنکه قلبش را با ذکر دایمی پروردگار آباد سازد، کارهایش در پنهان و آشکار نیکو می گردد.

[بندگان من!] آگاه باشید که دل ها فقط با یاد و ذکر پروردگار آرامش پذیرد»؛ (رعد: 8) که یاد حق، آب است و دل، ماهی و ماهی چگونه تواند که دل از آب بر کند.

چو ماهی باش در دریای معنا

 که جز با آب خوش همدم نگردد

و دردم فقط با مناجات با تو فرو می نشیند».(1)

همان گونه که جسم آدمی نیازمند قوت و غذا برای ادامه حیات و استمرار زندگی و تلاش است، نفس انسانی نیز به قوت و غذا برای طی مدارج روحانی نیاز دارد. البته غذای روح باید با مقتضیات روحی و فطری متناسب باشد که در کلام امام و امیرمؤمنان علی علیه السلام از آن به ذکر الهی تعبیر گردیده است، آنجا که می فرماید: «ذِکرُ اللّه ِ قُوّتُ النُّفوسِ؛ ذکر و یاد خداوند، مایه قوّت و نیرومندی روح آدمی است».(2) پیامبر مکرم اسلام، حضرت محمد مصطفی صلی الله علیه و آله نیز در خبری، آن را موجب شفای روح و رفع بیماری های روحی معرفی می کند و یاد و توجه به غیر خدای را موجب بیماری و ضعف روح به شمار می آورد.(3)

ذکر، کلید انس با محبوب و علامت آن است که بنده اش را دوست می دارد که قلبش را جایگاه یاد خویش قرار داده است.(4)

آن دوست که اوست طالب و مطلب هم

 در گردش از اوست روزها و شب هم

رمزی است که لا اله الاّ اللّه گفت

 یعنی ذکرم نهفته گو از لب هم

حسن علی اصفهانی

ص:118

آنجا که ذکر و یاد همیشگی پروردگار، اصل اصول باریابی به محضر یار است و اکسیر اعظم قرب الهی، روشن است که از کف نهادن این لطیفه روحانی و هدیه ربانی و ترک ذکر و یاد پروردگار، موجب خسران ابدی و گرفتار آمدن به هجران و فرقت محبوب خواهد بود؛ چندان که خود فرمود:

آنکه از ذکر و یاد من روی بگرداند، به گرفتاری دنیایی مبتلا خواهد گردید و در قیامت نیز کور و بی بصیرت به محشر آید. هنگامی هم که لب به اعتراض گشاید و از کوردیدگی خویش بنالد، خطاب رسد مگر نه آن بود که تو در دنیا پروردگارت را به فراموشی سپرده ای، پس اینک تویی که فراموش گشته ای و پروردگارت را به تو عنایت و رحمتی نیست. (طه: 124)

حضرت صادق علیه السلام می فرماید:

مجلسی نیست که جمعی خوب و بد در آن گردآیند و آن گاه برخیزند، بی آنکه در آن مجلس ذکر و یاد خدای تعالی کنند، مگر آنکه موجب حسرت آنها در قیامت شود.(1)

هر چه گفتیم جز حکایت دوست

 در همه عمر از آن پشیمانیم

سعدیا بی حضور صحبت یار

 همه عالم به هیچ نستانیم

سعدی

آثار و نتایج حیرت انگیز آن نایل آید و خدای ناکرده با سهل انگاری و رعایت نکردن ثبات و دوام آن، به خسران ابدی دچار نگردد. چنان که پیروی از شهوت ها، سخن گفتن در مورد مردمان، پُری شکم و شکم بارگی و رها کردن چشم در پی گیری حرام های الهی، موانعی است که آدمی را از یاد و ذکر خدای تعالی محروم می کند و در نتیجه این غفلت ها و بی توجهی ها، به زندگانی سخت و دشواری مبتلا خواهد گردید؛ چندان که اشارت رفت.

آیینه شو، جمال پری طلعتان طلب

 جاروب زن خانه و پس میهمان طلب

صائب تبریزی

گویند در بنی اسرائیل عالِمی بود که در دعا می گفت: خداوندا! سبب چیست که تو را معصیت می کنم و تو مرا عقاب و مؤاخذت نمی کنی؟ خدای متعال به نبی مکرم خویش وحی فرستاد که وی را بگوی تا کی تو را عقاب کنم و تو ندانی؟ نه آنکه حلاوت مناجات و ذکر خویش از تو سلب کردم.(1)

چند چندت گیرم و تو بی خبر

 در سلاسل مانده از پا تا به سر

مولوی

نقل است که عارفی به مستی برگذشت، دهانش آلوده بود. پس آب آورد و دهان آن مست بشست و گفت: دهنی که ذکر حق بر آن دهان رفته باشد، بی حرمتی باشد که آلوده بگذاری. چون مست به هوش آمد، او را گفتند که زاهد روزگار دهانت بشست. آن مرد گفت: من نیز توبه کردم. آن عارف در

ص:120

خواب دید که گفتند: تو از برای ما دهانی شستی و ما دل تو را بشستیم.(1)

نقل است که بزرگی از اولیا در ابتدا «اللّه اللّه» بسیار می گفت: در حالت جان دادن نیز همان اللّه می گفت. پس گفت: یا رب! هرگز تو را یاد نکردم، مگر به غفلت و اکنون که جان می رود، هم از طاعت تو غافلم، ندانم که حضور کی خواهد بود.(2)

 در روایات نیز به برخی از حالت ها، به عنوان بهترین حالت ذکر خداوند اشاره رفته است؛ حالت هایی همچون هنگام برخورد با دشمن، هنگام ورود به بازار، هنگام گناه، هنگام خشم و غضب، هنگام خلوت، هنگام شادمانی و لذت و هنگام مصیبت ها.(3)

در چنین حال است که اگر توجه ذاکر به ذکر مصروف شود، همان ذکر، حجاب جان او می گردد و این حال، همان است که در عرف عارفان، به «فنا» تعبیر می شود و آن است تمام منظور و منظور تمام و کمال مطلوب از ذکر حضرت باری تعالی. در چهار مرتبه ذکر، مرحله چهارمین لُبّ لباب است و سه مرتبه دیگر همه قشرند و فضیلت شان در آن است که راهی به سوی حصول مرتبه چهارم باشند.

روایت شده است که مجاشع از رسول خدا صلی الله علیه و آله پرسید: طریق ذکر خداوند کدام است؟ فرمود: «نسیان النفس»؛ یعنی آنکه بنده خدا، خود را فراموش کند.

 ابوسعید ابوالخیر رحمه الله در پیروی از سخن پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله گوید: «ذکر، فراموش کردن همه چیز جز پروردگار عالم است».

می نخوردی، سخن از باده و از جام بگو

 یا به دل یا به زبان، حرفی از آن نام بگو

از زبان گوی به دل، باز ز دل گو به زبان

 هر دو چون گشت یکی، با همه اندام بگو

تا به هوش و خردی لبْ به لبْ جام بنه

 چون شدی مست، ز مستی سر هر بام بگو

حاج میرزا حبیب الله خراسانی

عادت گزارند، و ذکری که در حال غفلت گویند، و صلواتی که بر پیامبر اکرم فرستند، بی آنکه حرمت آستان آن حضرت و احترام شریعتش را نگاه دارند».

ابو علی سینا فرماید: «حقیقت ذکر، حضور مذکور در نفس ذاکر است».

چون ذکر به دل رسد دلت درد کند

 آن ذکر بود که مرد را مرد کند

هر چند که خاصیّت آتش دارد

 لیکن دو جهان بر دل تو سرد کند

از حال بهشتیان مرا ننگ آید

خواجه عبداللّه انصاری

زیرنویس

1. اَلذّاکِر اللّهِ عزَّ و جلَّ فی الغافلِینَ کَالْمُقاتِلِ فی المُحارِبینَ؛ کسی که نزد مردمِ غافل یاد خدا بنماید، همانند کسی است که در میان دشمن به جنگ با آنها پرداخته است.(1)

حضرت صادق علیه السلام

2. قالَ اللّه ُ تَبارَکَ وَ تعالی مَنْ ذَکَرنَی سِراً ذَکَرتُهُ عَلانِیَةً؛ هر کس که پنهانی یاد من کند، من آشکارا یادش می کنم.(2)

حضرت صادق علیه السلام

3. مَنِ اشْتَغَلَ بِذِکْرِ الناسِ قَطَعَة اللّه سُبحانَه عَنْ ذِکْرِهِ؛ هر کس مشغول به ذکر و یاد مردمان شود، خداوند او را از یاد خود محروم می کند.(3)

حضرت علی علیه السلام

4. ذِکْرُ اللّه ِ دَواءُ اَعْلالِ النُّفُوسِ؛ یاد خدا، داروی بیماری های نفسانی است.(4)

حضرت علی علیه السلام

5. ذِکْرُ اللّه ِ مُطَرَّدَةُ الشَّیطانِ؛ یاد خدا، شیطان را فراری می دهد.(5)

حضرت علی علیه السلام

ص:124

6. اِذا رَأَیْتَ اللّه سبحانَه یُونِسُکَ بِذِکْرِهِ فَقَدْ اَحَبَّکَ؛ اگر دیدی که خدا تو را با یاد خویش مأنوس کرد، بدان که تو را دوست دارد.(1)

                                                                                 حضرت علی علیه السلام

8. اِسْتَدیمُوا الذّکْرَ فَاِنّهُ یُنیُر القَلبَ وَ هُوَ اَفْضَلُ الْعبادَةِ؛ همواره به یاد خدا باشید؛ چرا که قلب را نورانی کرده و برترین عبادت است.(2)

حضرت علی علیه السلام

9. اَحَقُّ مَنْ ذَکَرْتَ مَنْ لایَنْساکَ؛ شایسته ترین کسی که یادش می کنی، کسی است که هرگز فراموشت نمی کند.(3)

حضرت علی علیه السلام

9. اَلْذِّکْرُ مِفْتْاحُ الاُنُسِ؛ یاد خدا، کلید انس با اوست.(4)

حضرت علی علیه السلام

10. الِذکْرُ لَذَّةُ الْمُحِبینَ؛ لذت محبین یاد کردن خداوند است.(5)

حضرت علی علیه السلام

ص:125

آنکه پست ترین آفریده های خداست. ظلمتی است که در ورای نور افتاده و خاک تیره ای است که بر پای افلاک نور قرار گرفته است. غفلت، هر روز به رنگی و هر لحظه به شکلی در می آید و غافلان را با تجملات و جلوه گری ها از یاد خداوند باز می دارد. آن حضرت در کلامی دیگر، در مذمت دنیا و مجال گناهِ گناهکارانْ بودنِ آن را مایه پستی آن نزد خداوند معرفی می کند(1) و در جایی می فرماید:

دنیا، منزلگاهی است پست نزد خداوند که حلالش به حرام و خوبی هایش با بدی ها همراه بوده و شیرینی هایش تلخ کامی در پی دارد.(2)

حال دنیا سر به سر پرسیدم از فرزانه ای

 گفت یا باد است یا خواب است یا افسانه ای

ابو سعید ابو الخیر

دریغ از عمر نازنین که صرف پی جویی سراب شود و حیف از اوقات نازنین در پی خیالاتی که نقش بر آب گردد. عمری که سرمایه رایگان است تا در طلب رضای محبوب صرف گردد و اوقاتی که گنج بی پایان است، اگر در مسیر قرب یار گمارده گردد.

پس سالک الی اللّه و پوینده آشیان قرب اله را فرض است که به هشدار محبوب خویش گوش دل سپرد و تن و جان در خدمت دستور یارگیرد که خدای متعال بندگان خویش را از دل سپردن به دنیا و مظاهر مادی آن بر حذر داشته، می فرماید:

[ای بندگان!] بدانید که زندگانی دنیا چون بازیچه طفلانه و لهو و آرایش و تفاخر و خود ستایی با یک دیگر و حرص افزودن به مال و فرزند، و به مَثَل مانند بارانی است که ببارد و در پی آن گیاهی بروید و جلوه گری نماید تا موجب شگفتی کاروان دنیاپرستان گردد. [امّا این جلوه گری جز خوابی و خیالی بیش نباشد] و تا بنگری آن گیاه به زردی و خشکی گراید و پوسیده گرددو «دنیاطلبان» را در آخرت عذابی سخت و «مؤمنان» را آمرزش و خشنودی پروردگار نصیب است. در هر حال، دنیا چیزی جز متاع غرور و مایه فریب نیست. (حدید: 19 و 20)

ما با می و مستی سر تقوا داریم

 دنیا طلبیم و میل عقبا داریم

کی دُنیی و دین هر دو به هم جمع شوند

 این است که ما نه دین، نه دنیا داریم

ابوسعید ابوالخیر

ص:128

پاره پاره خوی کن با نور روز

 ورنه خفاشی بمانی بی فروز

با سلیمان خو کن ای خفاش رَد

 ورنه در ظلمت بمانی تا ابد

مولوی

نقل است که حضرت نوح علیه السلام را - که پیر انبیای الهی است - پرسیدند: دنیا را چگونه دیدی؟ فرمود: «دنیا همچون خانه ای دو در است که از دری وارد شوند و از دیگری خارج».(1)

پس طالبان رضای الهی و جویندگان معرفت نفسانی را فرض است که وصایای انبیای مکرم و اولیای عظیم الشأن الهی را با گوش هوش بشنوند و چند صباح که با کاروان عمر از ظلمتکده دنیا به سرای جاوید عقبا همراهند، به زینت و زیور دنیا و جلوه گری این خاکدان تیره دل خوش نکنند که آن را محل تجارت و کسب حیات جاویدان قرار دهند و با ذکر و عبادت و مناجات با پروردگار خود را از دام دنیا رهانیده، از تاریکی به نور رسانیده، به لقای پروردگار و مشاهده نور وجه الهی شادمان گشته، به عالم نور و بهجت و صفا در بهشت الهی در آیند.

نقل است که بزرگی را گفتند: با دنیا چه کردی؟ گفت: آن را ریشخند کردم. گفتند: چگونه؟ گفت: از نعمت هایش بهره بردم، در خدمت آنچه او مرا از آن باز می داشت؛ یعنی سعادت ابدی در جوار یار.

ص:130

چرا دل بر این کاروانگه نهیم

 که یاران برفتند و ما بر رهیم

پس از ما همین گل دهد بوستان

 نشینند با یک دگر دوستان

دل اندر دل آرام دنیا نبند

 که ننشست با کس که دل بر نکند

سعدی

نیز به حال کسی که مردم از او اطاعت کنند، غبطه مبر؛ زیرا اطاعت و پیروی ناحقِ مردم از او، باعث هلاکت او و پیروانش باشد.

نقل است که وقتی سلمان را برای حکومت مداین فرستادند، سوار بر الاغش شده، تنها به راه افتاد. مردم مدائن که از حرکت او اطلاع پیدا کردند، از تمام طبقات برای استقبال جلو راه آمدند. مدتی گذشت خبری نشد تا اینکه مردی دیدند سوار بر الاغی است و به طرف شهر می آید. از او سؤال کردند: امیر مداین را در کجا ملاقات کردی؟ پرسید: امیر مداین کیست؟ گفتند: سلمان فارسی که از صحابه پیامبر است. گفت: امیر را نمی شناسم، ولی سلمان منم.(1)

همه با احترام پیاده شدند و اسب ها را پیش آوردند. سلمان گفت: برای من همین الاغ بهتر است و وارد شهر شد. خواستند او را به قصر حکومتی ببرند، امتناع ورزیده و گفت: من امیر نیستم که وارد قصر دار الاماره شوم. پس اتاقی را از صاحبش اجاره کرده، همان جا نشست و بین مردم حکومت و قضاوت می کرد. تشکیلات زندگی و حکومتی او عبارت بود از پوستی که بر رویش می نشست، آفتابه ای که برای تطهیر داشت و عصایی که هنگام راه رفتن بر آن تکیه می کرد.

نقل است که چون سیلی عظیم به شهر رسید و آه و فغان مردم به آسمان بلند شد، او پوستین خود بر شانه انداخت و آفتابه را به یک دست و عصا به دست دیگر گرفت و از خطر سیلاب رهایی یافت و فرمود: «پرهیزکاران و

ص:132

سبک باران و آنان که علاقه ای به دنیا ندارند، روز قیامت این چنین نجات می یابند».

پیش صاحب نظران ملک سلیمان باد است

 بلکه آن است سلیمان که ز ملک آزاد است

آنکه گویند که بر آب نهادست جهان

 مشنو ای خواجه که بنیاد جهان بر باد است

گر پر از لاله سیراب بود دامنِ کوه

 مرو از راه که آن خون دل فرهاد است

خواجوی کرمانی

شاعری از شاعران دربار عباسی نقل کرده که شبی فضل بن یحیی برمکی، وزیر قدرت مند هارون الرشید، در شب تولد فرزندش مرا خواست تا در مدح آن فرزند شعری بگویم. من نیز در همان جا یک بیت سروده، در بهای آن ده هزار دینار طلا ستاندم و این سرمایه انبوه، موجب بهبودی وضع من گشت. پس از چندی که خاندان برمکیان به دست هارون نابود شدند، روزی به حمام رفتم و دلاکی خواستم. جوان زیباصورتی برایم فرستادند. جوان شروع به کار خود کرد، من نیز زیر لب همان بیت را زمزمه می کردم. ناگاه دیدم آن جوان غش کرد و بر زمین افتاد. چون به هوش باز آمد، گفت آن شعر که می خواندی را چه کسی سروده و در مدح کیست؟ ماجرا را باز گفتم. گفت: آن پسر اکنون کجاست؟ با تعجب گفتم: نمی دانم. پس آه جگرسوزی کشید و گفت: من همان پسر فضل بن یحیی برمکی ام که تو این شعر را در مدحش سروده ای!(1)

دل بر این پیره زن عشوه گر دهر مبند

 کین عروسی است که در عقد بسی داماد است

حاصلی نیست به جز غم به جهان خواجو را

 خرم آن کس که به کلّی ز جهان آزاد است

خواجوی کرمانی

بلندی و سرفرازی، جز در توشه آخرت برداشتن و دنیا و تعلقات آن پشت سر افکندن، حاصل نشود و جز این اگر رفعتی و جلالتی در خیال آید، وهم و گمانی بیش نیست و موجب خسران و نکال اخروی خواهد بود؛ چنان که از ائمه معصوم علیهم السلام روایت است که: «در دنیاطلبی، خواری و در طلب بهشت و رضوان الهی، عزت و سرفرازی آدمیان نهفته است».(1) و عجب است که آدمی با جست و جوی آنچه فنا پذیرد، ذلت و خواری خویش بر می گزیند و با ترک آنچه پایدار و باقی است، عزت خویش از کف می دهد و در حدیث قدسی آمده است: «بیچاره بنده من که آنچه بدو زیان می رساند، شادمانش می سازد».(2)

نقل است از فضیل بن عیاض که گفت: به خدای، اگر آخرت از سفالی بودی باقی و دنیا از زر فانی، سزا بودی که رغبت خلق به سفال باقی بودی. پس حال چگونه باشد که دنیا نیست، الاّ سفال فانی و آخرت زر باقی، و گفت: هیچ کس را هیچ نداند از دنیا، تا از آخرتش صد چندان کم نکردند. از بهر آنکه تو را به نزدیک خدای آن خواهد بود که کسب کرده ای و می کنی، اکنون خواه بسیار کن و خواه اندک کن.(3)

دنیا مطلب که عور می باید رفت

 نزدیک مشو که دور می باید رفت

حمالی اسباب جهان هرزه مکن

 کز کوچه تنگ گور می باید رفت

ص:135

ابو سعید ابوالخیر

ای دنیا! ای دنیا! از علی به دور باش. آیا برای چون منی خویش را آراسته ای و به جلوه آمده ای، یا آنکه فریفته و شیفته من گشته ای تا روزی در دلم جای گیری؟ هرگز چنین روزی مباد. [دور شو] و دیگری را بفریب که مرا در تو نیازی نیست. [دور شو] که سه طلاقه ات کردم تا بازگشتی در آن نباشد. دوران زندگی تو کوتاه، قدر و ارزشت اندک، و آمال و آروزهای تو پست است. آه از توشه اندک و درازی راه و دوری منزل و عظمت و جلال قیامت.(1)

 باری، یاران و همدلان! آنجا که مولای متقیان و سرآمد زاهدان روزگار را حال چنین باشد، تکلیف پیروان و رهپویان راه آن حضرت بسی روشن و واضح است. مباد که دل که حرم خاص خداوندگار است، دامگاه تعلقات دنیوی گردد و حجاب های غفلت و دنیاطلبی، صفحه روشن جان را به زنگار غفلت تیره و تار گرداند. صد حیف باشد اگر آن را که مهر یار در دل است، فریب دغل کاری دنیا خورد و از سعادت ابدی محروم آید. در روایتی آمده که روح مکرم الهی، حضرت عیسی علیه السلام دنیا را به سیمای زنی زیبا روی مشاهده کرد و فرمود: ای دنیا! تاکنون چند بار ازدواج کرده ای؟ گفت: بسیار زیاد. فرمود: همه را طلاق دادی؟ گفت: نه، بلکه یک یک ایشان را به هلاکت افکنده، از پای در آوردم. آن حضرت فرمود: وای به حال همسران آینده تو که از گذشتگان عبرت نمی گیرند.(2)

این یک دو روز روزگار که با کس وفا نکرد

 تیر جفا بر اهل معانی خطا نکرد

ص:137

خیاط روزگار به بالای هیچ کس

 پیراهنی ندوخت که آخر قبا نکرد

سعدی

عطار نیشابوری

نقل است که حضرت داوود علیه السلام داخل غاری شد و در آنجا مردی دید مرده و پیش سرش لوحی که بر آن چنین نگاشته بود: «من فلان پادشاهم که مدت سلطنتم هزار سال به طول انجامید و هزار شهر بنا کردم و هزار لشکر شکست دادم. بعد از آن همه، کارم اینجا کشید که یک سبد درهم در برابر قرصی نان فرستادم، یافت نشد. سبدی جواهر فرستادم، یافت نشد. پس جواهرات نیک کوفتم و آرد کردم و از شدت گرسنگی خوردم و در دَم مردم».(1)

صحبت دنیا که تمنا کند

 با که وفا کرد که با ما کند

بوی وفا نیست در این خاکدان

 مغز امان نیست در این استخوان

اولیای الهی، به کارگیری نعمت های الهی در مسیر آخرت و کسب سعادت است، نه محروم ساختن خویش از آنها، که ترک دنیا به طور کلی و تضییع نعمت های الهی با استفاده نکردن از آنها، خود از موارد کفران نعمت به شمار می آید. مرد آن است که دنیا را در مسیر کسب سلامت اخروی و در راه به دست آوردن سعادت ابدی به کار بندد و لحظه ای گرفتار تعلقات و فریبندگی های آن نگردد؛ چنان که حضرت سجاد علیه السلام در توصیف مردان الهی و معامله آنها با دنیا فرمود:

اولیای خدای تعالی در راه طلب دنیا خود را به زحمت نمی اندازند، بلکه خویش را در دنیا برای کسب آخرت و سعادت رنج می دهند.(1)

چرا که شایسته است همت والای انسانی، در راه کسب آخرت صرف گشته و به کار گرفته شود و متاع فانی چند روزه دنیا، هرگز ارزش چنین سرمایه گذاری مهمی را ندارد.

حاصل کارگه کون و مکان این همه نیست

 باده بیش آر که اسباب جهان این همه نیست

از دل و جان شرف صحبت جانان غرض است

 همه آن است، وگرنه دل و جان این همه نیست

حافظ

در روایت است که یکی از اصحاب حضرت صادق علیه السلام به ایشان عرض کرد که ما دنیا را دوست داریم. حضرت فرمود: با آن چه می کنی؟ گفت: ازدواج کرده، به حج می روم، برای خانواده خود هزینه می کنم، به برادران دینی ام کمک می نمایم و در راه خدا از آن صدقه می دهم. حضرت فرمود: آنچه می گویی دنیا نیست، بلکه آخرت است.(1)

لِلْموتِ قَبلَ حُلولِ الْفَوتِ(1)؛ الهی! حالِ آمادگی برای ترک دنیا و میل و رغبت به سرای جاوید و استعداد برای پذیرش کوچ از دنیا قبل از زمان مرگ را به من عنایت فرمای.

 خدیجه: دنیادار بی توجه به دنیا

یکی از افرادی که دنیا با تمام حشمت و جلالش به او روی آورد و او فریفته آن نشد، حضرت خدیجه علیهاالسلام است. او که یکی از بزرگ ترین بازرگانان عرب بود و کاروان های بزرگ تجاری به کشورهای مختلف می فرستاد، با تمام دارایی خویش، در خدمت پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله در آمد و در اولین روز ازدواج، به آنچه از دنیا در دستش بود پشت پایی زد و به آن حضرت فرمود: خانه من، خانه توست و من کنیز تو هستم.(2)

خدیجه علیهاالسلام به قدری شأن و منزلت داشت که خداوند در شب معراج به واسطه پیامبر به ایشان سلام رسانید.(3) پیامبر به قدری به او علاقه مند بود که هرگاه برایش هدیه ای می آوردند، آن را به منزل دوستان خدیجه می فرستاد و می فرمود: هدیه را برای او ببرید؛ زیرا خدیجه آن را دوست دارد.(4)

پس از رحلت خدیجه علیهاالسلام، هرگاه که یادی از او می شد، پیامبر اکرم می گریست و می فرمود:

خدیجه و اَینَ مثل خدیجه؛ خدیجه و کجاست مثل و مانند او؟ آن گاه که مردم تکذیبم می کردند، او مرا تصدیق کرد و مرا در اشاعه دین الهی یاری و

ص:142

همراهی کرد. خدای تعالی مرا فرمود که خدیجه را به خانه ای زمردین در بهشت بشارت دهم.(1)

نقل است که حضرت ابا عبد اللّه الحسین علیه السلام نزد قبر خدیجه آمد و گریست و سپس سر مزار ایشان به نماز مشغول شد و در مناجات با پروردگار خویش چنین فرمود:

 «یا رَبِّ یا رَبِّ أنتَ مَولاهْ فَارْحَم عَبیداً الیک مَلجَاهُ؛ الهی! الهی! تو مولایی پس بر بنده کوچک خویش که جز تو پناهی ندارد، رحم و شفقت آور».(2)

این جهان و آن جهان و هر چه هست

 عاشقان را کوی معشوق است و بس

گر نباشد قبله عالم مرا

 قبله من روی معشوق است و بس

خواجه عبد اللّه انصاری

زیرنویس*

1. اَلدُّنیا ظِلٌ زائلٌ؛ دنیا، سایه ای گذراست.

2. اِرْفَضُوا هذِهِ الدُّنیا ذَمیمَةً فَقَدْ رَفِضَتْ مَنْ کانَ اَشْعَفُ بِها مِنْکُم؛ این دنیای پلید را رها کنید؛ زیرا کسانی را که مشتاق تر از شما به آن بود را، رها کرد.

 3. اِیّاکَ اَنْ یَنْزِلَ بِکَ المَوْتُ وَ اَنْتَ آبِقٌ عَنْ رَبّکَ فی طَلَبِ الدُّنیا؛ بپرهیز که مرگ تو را دریابد، در حالی که برای طلب دنیا از پروردگارت گریزان هستی.

4. اِنَّ الدُّنیا کَالْحَیَّة لَیّنٌ مَسُّها قاتِلٌ سَمُّها؛ دنیا، همچون ماری است که پوستی نرم و سمی کشنده دارد.

5. اِنَّکَ اِنْ اَقْبَلْتَ عَلَی الدُّنیا اَدْبَرَتْ؛ به راستی که اگر به دنیا روی آوردی، او به تو پشت خواهد کرد.

6. اِنّکَ اِنْ اَدْبَرْتَ عَنِ الدُّنیا اَقْبَلَتْ؛ به راستی که اگر به دنیا پشت کنی، او به تو روی می آورد.

7. حُبُّ الدُّنیا رَأْسُ کُلّ خَطیَئتهٍ؛ دوست داشتن دنیا، منشأ تمام خطاها و لغزش هاست.

8. طَلاقُ الدُّنیا مَهْرُ الْجَنَّةِ؛ مهریّه و صداق بهشت، طلاق دادن دنیا است.

9. قلیلُ الدُّنیا یُذْهِبُ بِکَثیر الآخِرَةِ؛ اندکی از دنیا انسان را از بهره های فراوانی از آخرت باز می دارد.

ص:144

نزدیک می سازد، همانا ریشه در فطرت پاک و روح روشن او دارد. پس لازم است انسان در تمامی لحظات عمر خویش مراقب خود بوده، نفس را از خطر افتادن در مهلکه های انحراف و غفلت و گناه نگهداری کند و این خود نگهداری و کشیک نفس، همانا تقوای الهی است. هم از این روست که خدای متعال در قرآن شریف و نیز اولیای الهی در دعاها و روایاتِ به دست رسیده، همواره پیروان خویش را به رعایت تقوا سفارش اکید فرموده اند؛ چرا که تقوا، در واقع همان مراقبه از نفس است و محافظت از خانه دل تا جز دوست در آن در نیاید و هر چه غیر اوست، از آن رانده شود. تقوا؛ یعنی حفظ وجود خود با تمام تمایلات، از رفتن بر خلاف رویّه ای که بینش ایمانی و گرایش خطری انسانی اقتضا دارد.(1)

اندر صف دوستان باش و مترس

 خاکِ درِ آستان باش و مترس

گر جمله جهان قصد به جان تو کنند

 فارغ دل شو و زان ما باش و نترس

خواجه عبد اللّه انصاری

رعایت تقوا و توجه به عمل کرد نفس، امری پیچیده و دست نایافتنی، یا عبادتی خاص و پر زحمت نیست، بلکه هر کار خیری که به دست انسان انجام می گیرد و از هر شر و بدی که دوری گزیده می شود، خود، نمونه ای از پیاده کردن تقوا در زندگی است. سراسر لحظات عمر آدمی، میدان اجرای این فرمان الهی و جلوه گاه رخ نمودن این صفت روحانی است. گشایش امور دیگران، خدمت رسانی به خلق خدا، تلاش در سرعت بخشی به مراجعات و کارهای زیردستان، رعایت اصول اخلاق فردی و خانوادگی و اجتماعی، پرهیز از حرام و به ویژه مال حرام و اجتناب از بی دقتّی و مسامحه کاری در عبادات، همه و همه نمونه هایی از پرهیزکاری در زندگی است که سالک الی اللّه باید همچون حاکم و قاضی سخت گیر، بر نَفْس خویش نظارت کند تا از مسیر صحیح فطرت فراتر نرود و با تمرین و عادت در این امر، جان خویش را به رعایت حرمت الهی و اینکه همواره در محضر پروردگار است و باید مراقب کردار خویش باشد، عادت دهد؛ به گونه ای که نفس را میل خطا و غفلت از سر برود و به دوام توجه به خدای تعالی صفا و نورانیتی حاصل کند.

یا رب، به دلم غیر خودت جا مگذار

 در دیده من گرد و تمنا مگذار

ص:147

گفتم گفتم ز من نمی آید هیچ

 رحمی رحمی مرا به من وامگذار

خواجه عبد اللّه انصاری

چو شمع، خنده زنان ترک سر توانی کرد

به عزم مرحله عشق پیش نه قدمی

 که سودها کنی ار این سفر توانی کرد

جمال یار ندارد نقاب و پرده ولی

 غبار ره بنشان تا نظر توانی کرد

حافظ

عارفی را حکایت کنند خویش را شرط کرده بود تا سود کسب خویش بیش از پنج درصد نستاند. نوبتی مقدار فراوان بادام به شصت دینار خرید و از قضا نرخ بادام در بازار به فزونی گذاشت. دلاّلی به قصد خرید به دکان وی شد و پرسید: این بادام به چند فروشی؟ گفت: به شصت و سه دینار. دلال گفت: قیت بادام تو در بازار نود دینار است. گفت: آری، ولی مرا با خویشتن قراری است که بیش از پنج درصد سود نستانم. من قیمت بازار می شکنم و عزم خویش نمی شکنم. چندی بعد آتش در بازار بیفتاد و مال همگان بسوخت. چون آتش فرو نشست، دکان او بدیدند که نسوخته و سالم بر جای مانده است.(1)

هر آنکه جانب اهل وفا نگه دارد

خداش در همه حال از بلا نگه دارد

گرت هواست که معشوق نگسلد پیوند

 نگه بدار سر رشته تانگه دارد

حافظ

ص:150

به گونه ای که شب هایشان را در بیداری صبح می کنند».(1) آنکه از نارضایتی محبوب در اندیشه بوده و در کمین نفس و  هواهای نفسانی به سر آورده است، که مبادا خلاف رضایت دولت از او حاصل آید، و همواره در راه محبت یار به کشاکش با خواهش های نامشروع خویش برمی خیزد، در مناجات و خلوت انس با دلدار، شبی خوش خواهد داشت و محبوبش غایات و رحمت خاص خویش به هدیه خواهد فرستاد.

شب عاشقان بی دل چه شبی دراز باشد

تو بیا کز اول شب در صبح باز باشد

عجب است اگر توانم که سفر کنم ز دستت

به کجا رود کبوتر که اسیر باز باشد

به کرشمه عنایت، نظری به سوی ما کن

که دعای دردمندان ز سر نیاز باشد

سعدی

نقل است زنی بدکاره در بنی اسرائیل عزم خویش در فریب عابدی جزم کرد و شبی با نیرنگ و خدعه به نزد وی رفت و دل عابد را متمایل و فریفته خویش ساخت. چون چشم عابد به زن افتاد و آهنگ وی کرد، ناگاه خدای را در نظر آورد. پس فوری برخاست و به طرف دیگ غذایی که بر آتش می جوشید، برفت و دست خویش در میان آتش نهاد. آن زنْ شگفت زده و

ص:152

حیران پرسید: چه می کنی؟ عابد گفت: دست خویش به آتش دنیا می سوزانم، تا از آتش آخرت و عذاب الهی نجات یابم. پس آن زن از عبادت گاه بیرون دوید و فریاد برآورد: عابد را دریابید که اینک خویش را خواهد سوخت.(1)

اگر لذت ترک لذت بدانی

 دگر لذت نفس، لذت نخوانی

هزاران در از خلق بر خود ببندی

 مگر باز باشد دری آسمانی

چنان می روی ساکن و خواب بر سر

 که می ترسم از کاروان بازمانی

سعدی

است که رعایت شده باشد. امام پرهیزکاران، حضرت علی بن ابی طالب علیه السلام می فرماید:

هر عملی که همراه با پرهیزکاری باشد، کم نیست. چگونه می توان عملی را که مورد قبول درگاه الهی است، کم و اندک پنداشت.(1)

از آنجا که گمان نمی برد، روزی اش دهد... و خداوند امور پرهیزکاران را آسان گرداند. (طلاق: 2 و 4)

آن کس که در امور زندگانی خویش فقط و فقط به سبب ساز اصلی تکیه دارد و مهر جز او را از دل خویش برمی کَند و اوقات خود را صرف رضایت دوست می نماید، خویش را در کمند مهر و عنایت یار نهاده و خداوند ضامن و تعالی او از غم و رنج و تنگناهای دنیا و آخرت است. حضرت امام علی علیه السلام می فرماید:

آنکه تقوای خدای سبحان داشته باشد، پروردگار همّ و غمّ او را بر طرف می کند و از هر تنگنایی رهایش خواهد بخشید.(1)

در درگه دوستی یک دله کن

 هر چند که غیر ماست آن را یله کن

یک صبح به اخلاص بیا بر در ما

 گر کار تو بر نیاید آن گه گله کن

خواجه عبد اللّه انصاری

پس سالک الی اللّه که خیال دیدار یار و لقای پروردگار در سر می پروراند، باید که بر در خانه دل نشیند و پاسبان حرم جان از گزند غفلت و گناه باشد و با تقواپیشگی، دیده دل را از خار و خاشاک گناهان محافظت کند. حضرت امام موسی بن جعفر علیه السلامدر دعای روز مبعث، خطاب به پروردگار کریم می فرماید:

معبودا! همانا تو از آفریدگانت در حجاب نیستی که اعمال زشت ایشان، مانع دیدار آنان است.(1)

ما با می و مستی سر تقوا داریم

 دنیاطلبیم و میل عقبا داریم

کی دنیی و دین هر دو به هم جمع شوند

 این است که ما نه دین، نه دنیا داریم

ابو سعید ابو الخیر

عارفی گوید: هرگاه مبتلا به گناه و معصیتی می شوم، خدمت کاران من و حتی حیوانات نیز بر من می شورند و بد رفتاری آنان را، با خویش احساس می کنم. پس هر که می خواهد تا آفریدگان با او به ادب باشند [و حرمتش نگاه دارند،] باید که او نیز با خداوند با ادب رفتار نموده و جانب حضرتش نگاه دارد. پس رابطه با خدای متعال را باید درست و صحیح نمود، همانند کسی که می خواهد سایه چوب کجی را راست نماید تا وقتی که خود چوب را راست نکند، سایه اش مستقیم نگردد؛ چرا که سایه تابع چوب است. پس

ص:156

برقراری ارتباط با آفریدگان، تابع رابطه انسان با خدای خویش است که آنان تابع اویند، همانند پیروی سایه از چوب.(1)

نزول برکات و بهره مندی از خیر دنیایی و آخرت، در گرو اصلاح خویش و ایجاد رابطه ای سالم و صحیح با خدای متعال است؛ چنان که قرآن کریم می فرماید: «اگر قلب ها ایمان آورند و تقوا پیشه کنند، برکات حرکات آسمان ها و زمین را به رویشان می گشاییم». (اعراف: 96)

گر طالب راه حق شوی، ره پیداست

 او راست بود تو را، تو گر باشی راست

و آن گه که به اخلاص و درون صافی

 او را باشی بدان که او نیز تو راست

ابو سعید ابو الخیر

انسان نخواهد داشت، مگر آنکه با تقوا به کف آید و با تقوا به سر رسد.

نقل است که یکی از اصحاب حضرت امام سجاد علیه السلام نیمه های شب آن حضرت را دید که در گوشه ای خلوت اشک می ریزد و به پیشگاه خدای متعال عذر تقصیر می آورد. گوید: چون این حالت را از ایشان ملاحظه کردم، نزدیک رفته و سر مبارکش را که بر سجده بود و اشک می ریخت، از خاک برگرفته، بر زانو نهادم و شروع به گریستن کردم، به گونه ای که قطره های اشکم به صورت آن حضرت می ریخت. حضرت از جای برخاست و نشست و فرمود: چه کسی مرا از یاد و انس با پروردگارم بازداشت. من خود را معرفی کرده و گفتم: این شیون و فریاد از برای چیست، در حالی که ما باید چنین ناله سر دهیم و فغان کنیم که گناهکاریم و بر نفس خویش جنایت روا داشته ایم. شما که پدرتان حسین بن علی علیه السلام است و مادرتان فاطمه زهرا علیهاالسلام و جد بزرگواری چون پیامبراکرم صلی الله علیه و آلهدارید؟ آن حضرت روی به من کرده فرمود: این گونه نیست!! این گونه نیست!! صحبت از پدر و مادر و جدّم مکن که خداوند بهشت را برای بندگان مطیع و نیکو کارش آفرید، هر چند غلام حبشی باشد، و آتش را برای گناهکاران خلقت کرد، هر چند از فرزندان قریش [و هم طایفه پیامبر] باشد. مگر نشنیده ای که خداوند می فرماید: «آن گاه که در صور دمیده شود، هیچ یک از پیوندهای خویشاوندی میان آنها نخواهد بود و از یک دیگر تقاضای کمکی نمی کنند». (مؤمنون: 101) [چون کاری از کسی ساخته نیست، ]به خدا سوگند که فردای قیامت هیچ چیزی تو را سود نمی بخشد،

ص:158

مگر عمل صالحی که پیش فرستاده باشی.(1)

هر دم از عمر می رود نفسی

 چون نگه می کنم نمانده بسی

ای که پنجاه رفت و در خوابی

 مگر این پنج روزه دریابی

ای تهی دست رفته در بازار

 ترسمت پُر نیاوری دستار

برگ عیشی به گور خویش فرست

 کس نیارد ز پس، تو پیش فرست

سعدی

الهی! نثار دل من امید دیدار توست و بهار جان من، در مرغزار وصال توست.

الهی! از جود تو هر مفلسی را نصیبی است و از کرم تو، هر دردمندی را طبیبی است.

الهی! هر چند که گنهکاریم، تو غفاری و هر چند که ما زشت کاریم، تو ستاری، ملکا گنج فضل تو داری، بی نظیر و بی یاری.

ای خالق ذوالجلال و ای بار خدای

 تا چند روم در به در و جای به جای

یا خانه امید مرا در، در بند

 یا قفل مهمات مرا در بگشای

ابو سعید ابو الخیر

زیرنویس*

1. اَلتقَّوْی اَنْ یَتَّقِی الَمَرْءُ کُلَّ ما یُؤْثِمُهُ؛ تقوا آن است که انسان از هر چه او را به گناه می افکند، بپرهیزد.

2. اَلتَّقوی رَأْسُ الْحَسَناتِ؛ تقوا، سر منشأ همه خوبی هاست.

3. اِنَّکُمْ إلی اِزْوادِ التَّقوی اَحْوَجُ مِنْکُمْ الی اِزْوادِ الدُّنیا؛ شما به توشه تقوا بیشتر نیازمندید، تا به توشه دنیا.

 4. مَنِ اتقَّیَ اللّه َ وَقاهُ؛ هر کس که تقوای الهی پیشه سازد، خداوند او را حفظ می نماید.

5. مَنِ اتقَّیَ اللّه َ سبحانه جَعَلَ لَهُ مِنْ کُلِّ هَمٍّ فَرَجاً وَ مِن کُلِّ ضِیقٍ مَخْرجَاً؛ کسی که پرهیزکار باشد، خداوند همّ و غمّ او را زایل ساخته، از هر تنگنایی رهایی می بخشد.

6. مِلاکُ التقَّوْی رَفْضُ الدُّنیا؛ ملاک و میزان تقوا، رها نمودن دنیاست.

7. لا حِصْنَ اَمْنَعُ مِنَ التَّقوی؛ هیچ دژی محکم تر و منیع تر از تقوا نیست.

ص:160

8. اِنِّما الوَرَعُ اَلتَطَهُّرْ عنِ المعاصی؛ ورع، پاک شدن از گناهان است.

9. مَنْ أَحَبَّنا فَلْیَعْمَلْ بعَمَلِنا وَ لْیَتَجَلَّبِ الْوَرعَ؛ هر کس که دوست دار ما اهل بیت است، باید عملش همانند ما باشد و لباس پرهیزکاری بر تن کند.

10. لا عَمَلَ اَفْضَلُ مِنَ الْوَرَعِ؛ هیچ عملی برتر از پرهیزکاری نیست.

11. دَلیلُ دینِ العَبْدِ وَرَعُهُ؛ نشانه ایمان بنده، پرهیزکاری اوست.

12. اَکْیَسُکُمْ اَوْرَعُکُمْ؛ زیرک ترین شما، پرهیزکارترین شماست.

ص:161

تعلقات رها می سازد. با این حال، روح انسان که نغمه جان فزای الهی در وجود آدمی است، دور از عالم قدس و ملکوت و غریب از وطن و زادگاه واقعی خویش، چون مرغی اسیر در قفس، با یاد گل و گلزار همواره در شوق دیدار عالم معنا به سر می برد و پیوسته در کمین گریزگاهی از عالم خاک است.

مرغ باغ ملکوتم، نِیَم از عالم خاک

 دو سه روزی قفسی ساخته اند از بدنم

ای خوش آن روز که پرواز کنم تا بر دوست

 به هوای سر کویش پر و بالی بزنم

مولوی

باید بود، یا در طریق یار.

 حضرت امام جعفر صادق علیه السلام در فضیلت مجاهده با نفس می فرماید:

خوشا به حال بنده ای که به خاطر خدا با نفس و هوای خود جهاد کند. هر کس سپاه هوای خود را گریز دهد، به خشنودی خداوند دست می یابد و هر کس عقلش با کوشش و کرنش و خضوع بر بساط خدمت خدای متعال، از نفس فرمان دهنده به بدی خود بگذرد و آن را پشت سر نهد، همانا به رستگاری بزرگ نایل آمده است. خدای بزررگ فرموده: آنان که در راه ما جهاد می کنند، همانا به تحقیق آنان را به راه های خود هدایت می کنیم و همانا خداوند با نیکوکاران است.(1)

اگر لذت ترک لذت بدانی

 دگر لذت نفس لذت نخوانی

هزاران دَر از خلق بر خود ببندی

 گرت باز باشد دری آسمانی

سعدی

عهد بست تا وی را بفریبد و از چشم مردمانش بیندازد. شب هنگام به محل عبادت وی رفت و از وی پناه خواست و بدین حیلت، به خانه عابد در آمد و به فریب عابد پرداخت. عابد بی درنگ دست در آتش فرو برد. زن پرسید: این چه کاری است که می کنی؟ جواب داد: خویش را در برابر هوای نفس مجازات می کنم. زن از مشاهده این وضع بی طاقت گردیده، از خانه خارج شد و فریاد برآورد: عابد را دریابید که خود را سوزانید.(1)

خویش را اول سزاوارش کنید

 وانگهی جان در سر کارش کنید

یا به بیماری جان تن در دهید

 یا حذر از چشم بیمارش کنید

گر نسازد با جفای دوست کس

 با فراق او شبی یارش کنید

فیض کاشانی

و این نیکو مثالی است احوال آدم خاکی را که در این خاکدان تیره به سر می برد، دل و جانش هوای جانان دارد و تن خاکی اش میل خاکدان. گاه درهای عنایت الهی گشوده می شود و دست غیب به مدد جان می آید، چون شب های جمعه و روزها و شب های ماه مبارک رمضان که موجب تازگی روح می شود و دل و جان نَفَسی تازه می یابد و در فراق منزلگاه از دست رفته، اشک شوق می ریزد و در اشتیاق بازگشت،  آهی به ناله سودا می کند و گاه مرکب تن غالب می آید و گامی چند پس می رود و از قرب جانان دوری می گزیند و در مرتع دنیا به چرا می پردازد و مرغ جان در قفس تن گرفتار ظلمت فراق می گردد. این کشاکشی است که سعادت و شقاوت آدمی بسته بدان است که در مجاهده میان جان پاک انسانی با نفس اماره، کدام غالب آید؛ مجاهده ای سخت و جان کاه، چنان که پیامبر صلی الله علیه و آله آن را بزرگ تر از جهاد با دشمنان در میدان جنگ دانسته، بلکه آن را جهاد اکبر معرفی فرموده است.(1)

گاهی چو ملایکم سر بندگی است

 گه چون حیوان به خواب و خور زندگی است

گاهم چو بهایم سر درّندگی است

 سبحان اللّه! این چه پراکندگی است

ابو سعید ابو الخیر

لحظه ای از عمر را به بطالت و بیهودگی نگذارند که شیطان و قوای نفسانی در کمین اند. مباد پیش از آنکه همت بلند شود و عزم راسخ، زانوی آدمی به لرزه در آید و اسیر نفس گردد و به دنبال خواسته های پست دنیایی، از مسیر تقرب به یار منحرف گشته و به بی راهه در آید و از هدف و مسیر اصلی و غرض نهایی از خلقت غافل شود و به شقاوت دچار گردد.

خویش غافل نمی شوند و همواره بر خواسته های نفسانی مواظبت دارند تا مباد که خواسته ای خلاف آنچه معبود کریم می خواهد، طلب نماید و در پی چیزی رود که مورد رضایت محبوب نیست. آنکه ادعای محبت یاری می کند، دل فقط بدو می سپارد و جز در راه رضای حبیب گام بر نمی دارد و از هر چه غیر اوست، دل می برد؛ هر چند بسیار مشکل باشد و این شرط اول و آخر وفاداری است.

کسی لاف وفاداری زند با دلربای خود

 که خود را بهر او خواهد، نه او را از برای خود

حسن علی اصفهانی

چنان که امام صادق علیه السلام در توصیف شیعیان و پیروان خویش چنین می فرماید:

از پستی بپرهیز که شیعه علی بن ابی طالب کسی است که شکم و شرم گاهش عفیف باشد و در مبارزه با نفس، تلاش وجدیت داشته باشد. برای پروردگار خویش عمل کند و به ثواب او امیدوار و از عقابش بیمناک باشد. اگر چنین کسانی را دیدی، بدان که آنان شیعیان جعفری اند.(1)

 رو در صف بندگان ما باش و مترس

 خاک در آستان ما باش و مترس

گر جمله خلق قصد جان تو کنند

 دل تنگ مکن، از آنِ ما باش و مترس

مولوی

ص:168

چنان که در روایت است، عده ای از اصحاب نبی مکرم اسلام صلی الله علیه و آله، خوردن و خوابیدن و معاشرت با زنان خود را بر خویش حرام کرده، به ریاضت و عبادت صِرْف مشغول شده بودند. ام سلمه، همسر آن نبی مکرم مطلب را به خدمت ایشان عرضه داشت. چون حضرت این سخن بشنید، به میان اصحاب خویش آمده فرمود:

آیا شما از زنانتان کناره می گیرید، در حالی که من [که پیامبر شمایم، ]با زنانم معاشرت دارم، در روز غذا می خورم و شب ها می خوابم. پس هر که از سنت و روش من رو بگرداند، از من نیست.(1)

سروش عالم غیبم چه مژده ها داده است

که ای بلند نظر، شاهباز سُدره نشین

 نشمین تو نه این کنج محنت آباد است

تو را ز کنگره عرش می زنند صفیر

 ندانمت که در این دامگه چه افتاده است

حافظ

نیز در مقامی دیگر، آن عارف فرزانه در راه تشویق و تحریک و نیرو بخشی، خطاب به سالکان راه و مجاهدان طریق اله می فرماید:

ای عزیز! فکری کن و چاره جویی نما و راه نجاتی و وسیله خلاصی برای خود پیدا کن و بر خدای ارحم الراحمین پناه ببر و در شب های تاریکِ تضرع و زاری، از آن ذات مقدس تمنا کن که تو را یاری کند در این جهاد نفس، تا ان شاء اللّه غالب شوی و مملکت وجودت را رحمانی کنی و خانه را  به دست صاحبش دهی. هان ای عزیز! از خواب غفلت بیدار شو و از غفلت تنبّه پیدا کن و دامن همت به کمر زن و تا وقت باقی است، فرصت را غنیمت بشمار و تا عمر باقی است و قوای تو در تصرف توست و جوانی برقرار است و اخلاق فاسده بر تو غالب نشده و ملکات رذیله بر تو چیره نگردیده، چاره ای کن.(1)

الا ای شاهباز قرب شاهی

 که اندر مرده دنیا فتادی

در عیش و طرب بر خود ببستی

 میان آب و گل تنها نشستی

بید آبادی

ص:171

به بوی نافه ای که آخر صبا زان طُرّه بگشاید

 ز تاب جعد مشکینش، چه خون افتاد در دل ها

شب تاریک و بیم موج و گردابی چنین هایل

 کجا دانند حال ما سبک باران ساحل ها

حافظ

ابو سعید ابوالخیر

خداوند تبارک و تعالی به حضرت داوود علیه السلام چنین وحی فرمود: «سوگند به عزت و جلال و کبریا و عظمت و نور و منزلتم، که هیچ بنده ای خواهش نفس خویش را برخواسته من مقدم نکرد، مگر آنکه کارهایش را پراکنده کردم و عرصه دنیا را بر او سخت و دشوار ساختم و دل او را پیوسته به دنیا گرفتار و مشغول کردم و با وجود تلاش بی وقفه، جز به اندازه محدود عطایش نکردم. قسم به عزت و جلال و عظمت و کبریا و منزلتم، که هیچ بنده ای خواست مرا بر خواهش نفس خویش ترجیح نداد، مگر آنکه فرشتگانم مأمور حفظ او شدند و آسمان ها و زمین متکفل روزی او گشتند و من پشتوانه او در پس هر تجارتی هستم و دنیا در برابرش خوار گردید.(1)

در درگه ما دوستی یک دله کن

هر چیز که غیر ماست آن را یله کن

یک صبح به اخلاص بیا بر در ما

گر کار تو بر نیاید، آن گه گله کن

خواجه عبداللّه انصاری

یکی از شیداییان دنیاگریز که در برابر سرکشی های نفس پایداری و استقامت نمود تا به عنایت الهی، دیدگان دلش بازگشت و حجاب از قلبش برداشته شد و ملکوت آسمان و زمین بر وی گشوده گشت و به باطن و خیر انسان ها آگاهی یافت، علت راه یابی به محضر یار را چنین تعریف می کند که: در روزگار جوانی، یکی از بستگان که جمال و بهایی داشت، دل باخته من گشت و سرانجام در خانه ای خلوت، مرا به دام هوس خویش انداخت و

ص:175

چون زلیخا به دامنم آویخت. با خود گفتم خدا می تواند تو را امتحان کند. بیا و این بار تو خدای را امتحان کن. سپس روی دل به سوی خدای متعال بردم و عرضه داشتم: خدایا! من این گناه را برای رضای تو ترک می کنم، توهم مرا برای خودت تربیت فرما. سپس به سرعت از دام گناهی که به راحتی برایم گشوده شده بود، گریختم.

باری، چون آن مجاهد کوی یار از مهلکه گناه و غضب الهی به پای خویش گریخت، دیدگان برزخی وی روشن گشت و آنچه دیگران نمی دیدند و نمی شنیدند، او می دید و می شنید، به گونه ای که خود از صاحبان نفس و ارباب معرفت گردید.

یا رب به دلم غیر خودت جا مگذار

 در دیده من گرد تمنا مگذار

گفتم گفتم ز من نمی آید هیچ

 رحمی رحمی مرا به من وا مگذار

خواجه عبد اللّه انصاری

گوش کرده باشد و قدم در جای قدم ایشان نهد، به رستگاری جاوید خواهد رسید و هر که خلاف آنان قدمی بردارد، مجاهده نفس و سعادت اخروی اش، جز خواب و خیال بیش نیست. «آنکه از ایشان پیشی جست، از دین خارج است و آنکه از ایشان عقب افتاد، به بی راهه رفته است، ولی آنکه ملازمت و طاعت آنان در پیش گرفت، به حق و حقیقت رسید».(1)

پیشوای پرهیزکاران و امام یکتاپرستان، حضرت علی بن ابی طالب علیه السلام در سخنی، شیعیان و پیروان خود را به همراهی با ایشان در مجاهده با نفس، به واسطه پرهیزکاری و تقوا دعوت کرده، می فرماید:

بدانید که امام و پیشوایتان از دنیای شما به دو جامه کهنه و بی ارزش بسنده کرده و زحمت گرسنگی به دو قرص نان فرو نشانده است. سالی بر وی می گذرد و طعم گوشتی نمی چشد، مگر مقداری گوشت قربانی که در سال می خورد. می دانم که شما را یارای این راه و روش و این زهد و ریاضت نیست، ولی توقع دارم که مرا در این طریقه تنها مگذارید و با ورع و پارسایی و مجاهده، یار و همگام من شوید.

ای خوانده تو را خدا ولی، ادرکنی

بر تو ز نبی، نص جلی، ادرکنی

دستم، تهی و لطف تو بی پایان است

یا حضرت مرتضی علی، ادرکنی

خواجه عبد اللّه انصاری

ص:177

آن پهلوان میدان مجاهده قدم به میدان نبرد نهاد، عزم خویش بر سرکوبی نفس جزم کرد. پس خود را بسیار سست و بی مایه ساخت. پهلوان شهر چون حریف خویش بیازمود و او را سست و ضعیف پنداشت، قوی دل گشت و یک باره پوریا را از جا کند و به زمین کوبید و بر سینه او نشست. چون پشت پهلوان پهلوانان به خاک نشست، عنایت خاص الهی وی را در میان گرفت و حقیقت افلاک بر وی منکشف شد و اگرچه به دست آن جوان بر زمین افتاد، ولی خداوند، او را بر افلاک نشاند.(1)

افتادگی آموز اگر طالب فیضی

 هرگز نخورد آب، زمینی که بلند است

گویند این ابیات اثر طبع پاک پهلوان یگانه، محمود پوریای ولی است:

چه گویی چه می بایدت وقت مرگ

 به جز وصل جانان نمی بایدم

جدایی مبادا مرا از خدای

 دگر هرچه پیش آیدم، شایدم

یاران و همدلان! محیط زندگی همه ما در حقیقت صحنه نبرد و جهاد با نفس اماره است و بارها در روز و شب برای هر یک از ما، چنین صحنه هایی حاصل می آید که در آن، باید با توکل بر خدای متعال، نفس ظلمانی را به خاک اندازیم و پهلوان مملکت وجود باشیم که امام عارفان، حضرت علی بن ابی طالب علیه السلام فرمود: «قوی ترین مردمان کسی است که بر هواهای نفسانی

ص:179

خویش پیروز شود».(1)

زیرنویس*

1. اَشْجَعُ النّاسِ مَنْ غَلَبَ هَواهُ؛ شجاع ترین مردم کسی است که بر هوای نفس خود پیروز شود.(1)

2. کَیْفَ یَجِدُ لِذَّةَ الِعبادَةِ مَنْ لا یَصُومُ عَنِ الهَوی؛ کسی که هوای نفسش را کنترل نمی کند، چگونه لذت عبادت را می چشد.(2)

3. مَنْ اَهْمَلَ نَفْسَهُ اَفْسَدَ اَمْرُهُ؛ کسی که نفسش را رها کند، امورش به فساد کشیده می شود.(3)

4. کَیْفَ یُصْلِحُ غَیْرَهُ مَنْ لا یُصْلِحُ نَفْسَهُ؛ چگونه کسی که خود را اصلاح نکرده است، می تواند به اصلاح دیگران مبادرت ورزد.(4)

5 . فی خِلافِ النَّفْسِ رُشْدُها؛ رشد و ترقی نفس، در مخالفت با خواسته های آن است.(5)

6 . لا عَدُوَّ اَعْدیَ عَلَی المَرْءِ مِنْ نَفْسِهِ؛ هیچ دشمنی برای انسان بدتر از نفس او نیست.(6)

7. مَنْ اَجْهَدَ نَفْسَهُ فیِ اصْلاحِها سَعِدَ؛ هرکس که در اصلاح نفس خود بکوشد، رستگار می شود.(7)

8 . آفَةُ العَقْلِ اَلْهَوی؛ آفت عقل، هوای نفس است.(8)

9. صَلاحُ النَّفسِ مُجاهَدَةُ الهَوی؛ خیر و صلاح نفس، حد مخالفت با هواهای نفسانی است.(9)

ص:181

10. رَدْعُ النَّفْسِ عَنِ الهَوی جِهادُ الاَکْبَرِ؛ جهاد اکبر، باز داشتن نفس از خواسته های آن است.(1)

11. نِعْمَ عَونُ الشّیَطْانِ اِتّبِاعُ الْهَوی؛ بهترین یارِ ابلیس، پیروی از خواهش های نفسانی است.(2)

ص:182

بهشتش فرمود. چون آدم به وسوسه ابلیس از آن سرای جنت و خلد به دنیای خاکی خروج کرد، همان روح قدسی و گوهر علوی جانش همواره وی را به یاد محبوب ازلی خویش می اندازد و فطرت پاک و خدادادی وی، به یاد زادگاه اصلی و آشیان قرب یاری می افتد و در هوای آن مسکن و مأوای مألوف می سوزد و می گدازد.

باری، محبوب کریم با دمیدن نفحه روحانی خویش در دل آدمی، بذر محبت خویش بکاشت و آن گاه چون مبتلای هجران گردید، همین مهر و محبت به محبوب یکتای عالم، روح جانش را به سوی عالم والای ملکوت می کشاند و از دل بستن به سرای فانی دنیا برحذرش می دارد.

حسن پروردگار، عشق پدید آورد و عشق جز دل کم حوصله آدم، مسکن و مأوایی نیافت. این است که آنکه بیشتر سر بر خط فرمان یار دارد، بیشتر در سوز و گداز است و آن که در ادعای محبت خویش صدق طاعت و بندگی عرضه می دارد، به اوج محبت که همان عشق و شیدایی است، دست می یابد و عاشق وار او را می جوید و جز او دل به دیگری نمی سپرد.

در ازل، پرتو حسنت ز تجلی دم زد

 عشق پیدا شد و آتش به همه عالم زد

جلوه ای کرد رخش، دید ملک، عشق نداشت

 عین آتش شد از این غیرت و بر آدم زد

حافظ

آید، عشق و محبت می ورزد. آنجا که در صبح اَلَسْت، پروردگار مهربان نقاب از چهره جان فزای خویش برگرفت و بر تمامی آدمیان جلوه گری فرمود و ایشان را پرسید: «اَلَسْتُ بِرَبّکُمِ؛ آیا من پروردگار شما نیستم؟» انسان عرضه داشت: «آری» و بدین سان، مهر و محبت خویش بدو اظهار کرد و معترف بدان گشت که جز او به دیگری دل نخواهد بست. هم از این روست که در دنیا به هر کمالی دل می بندد، از آن جهت که نمود و مظهری از آن کمال بی نهایت است و در واقع، به هر که مهر می ورزد، به محبوب واقعی و پروردگار کریم مهرورزی کرده است، هر چند خود از این معنا غافل و بی خبر باشد؛ چنان که حضرت امام زین العابدین علیه السلاممی فرماید: «خداوند آفریدگان را در راه محبتش بر انگیخت».(1)

پس هر شیفتگی و شیدایی به هر محبوبی که در دل و جان آدمی افتد، بر اثر دلدادگی به محبوبی است که فراتر از او جمال و جلالی نیست. از همین روست که خدای سبحان، در دعای شریف جوشن کبیر، محبوب تر از هر حبیبی معرفی گردیده است: «ای محبوب تر از تمامی محبوبان... ای شریف ترین محبوب شناخته شده».(2)

هزار جهد بکردم که سرّ عشق بپوشم

 نبود بر سر آتش میسرم که بجوشم

به هوش بودم از اول که دل به کس نسپارم

 شمایل تو بدیدم، نه عقل ماند و نه هوشم

ص:185

حکایتی ز دهانت به گوش جان من آمد

 دگر نصیحت مردم حکایتی است به گوشم

مگر تو روی بپوشی و فتنه باز نشانی

 که من قرار ندارم که دیده از تو بپوشم

سعدی

در گذر از خود ره بسیار نیست

هر که از این واقعه بویی نَبُرد

 جز به صفت، صورِت دیوار نیست

عطار نیشابوری

در روایتی خدای متعال به نبی مکرم خویش، حضرت داوود علیه السلام فرمود:

ای داود! اهل زمین را بگوی که هر کس مرا دوست بدارد؛ من نیز دوستش می دارم. هر که مرا هم نشین گردد، من نیز هم نشین وی می گردم. من مونس کسی خواهم بود که با یاد و ذکرمن انس گیرد و همراه کسی هستم که همراهی ام کند و آن را بر می گزینم که مرا برگزیند. آن که مرا اطاعت کند، طاعتش کنم. بنده ای که مرا دوست بدارد و این محبت و اشتیاق را در قلبش مشاهده کنم، چنان بدو مهر ورزم که کسی بر وی سبقت نگرفته باشد. آن که مرا واقعاً بجوید، مرا می یابد و آن که غیر مرا طلب کند، هرگز مرا را نخواهد یافت. پس ای زمینیان! فریب دنیا مخورید و به سوی کرامت و همراهی و هم نشینی و مؤانست با من آیید و با من انس بگیرید، تا با شما مأنوس گردم و در مهرورزی و اشتیاق به شما سرعت گیرم.(1)

با من صنما دل یک دله کن

 وصلت ندهم آن گه گله کن

ای موسی جان چوپان شده ای

 در طور بر آ، ترک گله کن

مجنون شده ام از بهر خدا

 زان زلف خوشت یک سلسله کن

مولوی

چه هست را، سایه ای از لطف و کرم او به شمار می آرند. مسبب تمامی اسباب در نهایت خدای متعال است و یکتاپرستان بارگاه کبریایی او، تکمیل تمامی نواقص و سیر کمالی به سوی دوست را هم از دوست می طلبند و جز او دست تمنا به سوی دیگر نمی برند؛ هر چند به ظاهر از اسباب دنیایی بهره می جویند و تمتع می برند. ارتباط تنگاتنگ اولیای الهی در هر مقام و منزلتی  که هستند، چشمان مردمان را به حیرت می افکند و تاریخ در برابر عظمت و وسعت دیده بینای باطنی ایشان، در شگفت است.

نقل است که روزی امام کاظم علیه السلام بیمار شد. طبیبی یهودی به بالینشان آوردند تا معالجه کند. حضرت فرمود: کمی صبر کن. من دوستی دارم تا با او مشورت کنم. آن گاه روی از طبیب برگردانید و رو به سوی قبله کرد و چنین نجوا فرمود: «محبوبا! تو مرا بیمار کرده ای و تو نیز طبیب من هستی. پس با فضل و کرم خویش نظری به این بنده بیفکن و از شراب مهر و محبتت مرا جامی ده و از شیرینی مقام قربت بر آن بیفزای». هنوز حضرت این سخنان را به پایان نرسانده بود که اثر بهبودی در چهره مبارکش ظاهر شد و در همان لحظه بیماری ایشان زایل گردید. طبیب که با شگفتی شاهد ماجرا بود، گفت: ای سرور من! اول گمان می کردم تو بیماری و من طبیب، اکنون آشکار شد که من بیمارم و تو طبیب، از تو خواهش می کنم مرا معالجه کن. حضرت اسلام را بر او عرضه داشت و طبیب مسلمان شد.(1)

 دردم از یار است و درمان نیز هم

 دل فدای او شد و جان نیز هم

ص:189

حافظ

_عبداللّه حسن_ گفته است: من کنیزی داشتم که در خانه ام زندگی می کرد. شبی از خواب برخواستم و او را در بستر ندیدم. به دنبالش گشتم دیدم سر به سجده گذاشته و می گوید: خدایا! به خاطر محبتی که به من داری، مرا ببخش و بیامرز. من به او گفتم: این گونه مگو، بلکه بگو: خدایا! به سبب حب و علاقه ای که من به تو دارم، مرا بیامرز.

کنیز گفت: او مرا دوست می داشت که از کفر به اسلامم آورد. و در دل شب بیدارم کرد تا عبادت کنم، در حالی که بسیاری از بندگانش در خواب هستند.(1)

دل من رای تو دارد، سر سودای تو دارد

 رخ فرسوده زردم، غم گویای تو دارد

ز تو هر هدیه که بردم، به خیال تو سپردم

 که خیال شکرینت فرّ و سیمای تو دارد

مولوی

جاوید است و انسان مسکین جاهل، به هر چه جز او مهر بورزد و دل بندد، روزی از کف خواهد داد، جز ذات پاک آن یار یگانه و آن محبوب دل آرام که دوستی با وی، پیوستن با ابدیت و دل بستن به جاودانگی است. زهی عشق که جان آدمی را از خاک تا افلاک می کشاند و از بند تعلقات غیر الهی اش می رهاند.

خلیل درگاه حضرت دوست، حضرت ابراهیم علیه السلام چون به ملکوت آسمان و زمین نظر انداخت، همه را پشت سر افکند و فریاد توحید و یگانه خواهی برآورد که «لا اُحِبُّ الاَفِلین؛ آنچه را نابود شود و فنا پذیرد، دوست نمی دارم و بدان دل نخواهم بست». (انعام: 76)

از هر چه غیر دوست، چرا نگذرد کسی

 کافر برای خاطر بت، از خدا گذشت

زنده باد دوست و مرده باد هر چه غیر اوست.

گویند اهل دلی کسی را بدید که زار می گریست. گفت: از چه می گریی؟ پاسخ داد. دوستی داشتم بمُرد. گفت: ای نادان! چرا دوستی گیری که بمیرد.(1)

چشم دل باز کن که جان بینی

 آنچه نادیدنی است آن بینی

گر به اقلیم عشق روی آری

 همه آفاق گلسِتان بینی

دل هر ذرّه ای که بشکافی

 آفتابیش در میان بینی

ص:191

با یکی عشق ورز از دل و جان

 تا به عین الیقین عیان بینی

هاتف اصفهانی

عاشق را قدمی به او نزدیک می کند و چون خود را نزدیک تر به محبوب دید، شور و اشتیاقش فزونی خواهد یافت.

پروردگار کریم به حبیب بارگاه خویش حضرت محمد مصطفی صلی الله علیه و آله فرمود: «به مؤمنان این مطلب را ابلاغ کن که اگر خدای را دوست می دارید، مرا پیروی کنید تا خداوند شما را دوست بدارد». (آل عمران: 31) پس شرط صداقت دعوی محبت و وفاداری در عشق، اطاعت و عبادت معشوق است و آن که بیشتر مطیع باشد، آتش محبت و اشتیاقش نیز فروزنده تر و در دعوی خویش، صادق تر است؛ چنان که از حضرت امام صادق علیه السلام نقل است که فرمود: «ما اَحَبَّ اللّه َ مَن عَصاه؛ آن که گناه و معصیت خدای می کند، خدا را دوست ندارد».(1)

کسی لاف وفاداری زند بادلربای خود

 که خود را بهر او خواهد، نه او را از برای خود

کینه بورزید تا محبوب خداوند گردید».(1) عارفی گوید: دنیا چه قدرِ آن دارد که کسی گزاشتن آن کاری پندارد،  که محال باشد که کسی حق را شناسد و دوستش ندارد و معرفت بی محبت قدری ندارد.(2)

سحر با باد می گفتم حدیث آرزومندی

خطاب آمد که واثق شو به الطاف خداوندی

جهان پیر برنا را ترحم در جبلت نیست

ز مهر او چه می پرسی، در او همت چه می بندی

همایی چون تو عالی قدر، حرص استخوان تا کی

دریغ آن سایه همت که بر نا اهل افکندی

حافظ

جست وجو کردم و آن را در تنفر با اهل معاصی و بغض نافرمانانش یافتم».(1)

مرا عهدی است با جانان که تا جان در بدن دارم

 هواداران کویش را چو جان خویشتن دارم

صفای خلوت خاطر از آن شمع چو گُل جویم

 فروغ چشم و نور دل از آن ماه ختن دارم

به کام و آرزوی دل چون دارم خلوتی حاصل

 چه فکر از خبث بد گویان میان انجمن دارم

حافظ

دهند و از دوست جز دوست تمنا نکنند. آن کس که خلوت با یار نجوید و خواب ناز در بستر نرم عافیت بر راز گویی و دلدادگی با دوست گزیند، هرگز نمی توان محب صادقش خواند؛ چنان که در خبر است از پروردگار کریم که کلیم درگاه خویش، حضرت موسی بن عمران علیه السلام را فرمود:

دروغ می گوید آن که دعوی دوستی مرا کند و چون شب فرا رسد، چشم بر هم نهد و به خواب رود. مگر نه آن است که هر عاشقی خلوت گزیدن با محبوب خویش دوست می دارد. ای فرزند عمران! من بر احوال دوستدارانم آگاهم. چون شب فرار رسد، چشم بر قلب خویش می گشایند و عذاب من در برابرشان مجسم می گردد. مرا مشاهده می کنند و رویاروی با من به صحبت و مناجات بر می خیزند.(1)

باری، عارفان را جز خلوت نیمه شبان مجال سوداگری و عشق بازی با پروردگار نباشد و قدر گوهر نیمه شب، مناجاتیان دانند و بس؛ چنان که عارفی گوید: اگر هشت بهشت را در کلبه ما گشایند و ولایت هر دو سرا به ما دهند، بدون یک آه که در سحرگاه بر یاد شوق او از میان جان ما برآید، ندهیم، بلکه یک نفس که به درد او برآریم، با مُلک هجده هزار عالم برابر نکنیم.(2)

همه شب در فراقت ناله چون مرغ سحر کردم

 که گلزار جهان را چون دل خود پر شرر کردم

به امیدی که بینم نو گل رویت به گلزاری

ص:196

سحرگه با نسیم صبحدم عزم سفر کردم

به هر گامی به کویت وصل جستم، دورتر گشتی

 چه از فریاد شب دیدم، چه با آه سحر کردم

مهدی الهی قمشه ای

تو کمان کشیده و در کمین که زنی به تیرم و من غمین

 همه غمم بُوَد از همین که خدا نکرده خطا کنی

هاتف اصفهانی

حضرت دوست در بیانی دلکش و شیرین، این حقیقت پر معنا را به نبی مکرم خویش، حضرت داوود علیه السلام بیان فرموده است:

ای داوود! هر کس دوست دار محبوبی باشد، گفتارش را تصدیق می کند، و کسی که از محبوبی خشنود باشد، از کردار وی نیز راضی و خرسند است، و آن که به محبوب خویش مطمئن باشد، به وی اعتماد کند، و آن کس که دل در گرو محبت معشوقی نهد، در رسیدن به وصال وی بکوشد. ای داوود! یاد من برای ذاکرانم است و بهشتم برای مطیعان، و محبتم برای مشتاقان و من تنها به دوستدارانم تعلق دارم.(1)

مجنون را گویند که نوبتی جماعت مردمان را بر در خانه لیلی مجتمع بدید که هر کدام ظرفی در دست گرفته اند و محبوبش ظرف هر یک را از شیر پر می سازد. سپس او نیز ظرفی برگرفت و به شوق دیدار محبوب در میان جماعت بایستاد. باری، چون نوبت بدو رسید، لیلی ظرف آن عاشق مسکین بگرفته، بر زمین زد و بشکست. مردمان زبان به شماتت وی گشودند که تو از چه دل بدین بی وفا سپرده ای؟! آن مشتاق وفادار که از محبوب خویش جز نیکویی و زیبایی در دیده اش نمی نشست، در پاسخ گفت: اگر معشوق مرا با من نظری و عنایتی نمی بود، باری چرا تنها ظرف مرا بشکست؟!

اگر با دیگرانش بود میلی

ص:198

چرا ظرف مرا بشکست لیلی

اگر در دیده مجنون نشینی

 به غیر از خوبی از لیلی نبینی

آتش عشق تو بر جان خوش تر است

 جان ز عشقت آتش افشان خوش تر است

هر که خورد از جام عشقت، قطره ای

 تا قیامت مست و حیران خوش تر است

درد عشق تو که جان می سوزدم

 گرچه زهر است، از جان خوش تر است

درد بر من ریز و درمانم مکن

 زانکه درد تو ز درمان خوش تر است

می نسازی تا نمی سوزی مرا

 سوختن در عشق تو زان خوش تر است

همچو شمعی در فراقت هر شبی

 تا سحر، عطار، گریان خوش تر است

عطار نیشابوری

به آتش سوزان درخواهد افتاد؛ آتشی که تصور سختی آن نتوانی کرد «نارُ اللّه ِ الْمُوقدة اَلَّتی تَطَّلِعُ عَلَی الْأفئِدة؛ آتشی که افروخته گردیده و شعله هایش در درون دل ها شراره کشد.(همزه:3-7)

سحرم دولت بیدار به بالین آمد

 گفت برخیز که آن خسرو شیرین آمد

قدحی در کش و سر خوش به خرابات خرام

 تا ببینی که نگارت به چه آیین آمد

گریه، آبی به رخ سوختگان باز آورد

 ناله، فریادرس عاشق مسکین آمد

حافظ

از بند دنیا رهانیده اند و سیمرغ آسمان مهرش کرده اند و به کمتر از وصال یار رضایت نمی دهند.

اهل دلی، دیوانه ای دید که زنجیری سخت بر پای دارد و به شادمانی و دست افشانی مشغول است. او را گفت: آ خر با چنین بندی گران که بر پای تو نهاده اند، چه جای نشاط و شادمانی است؟ گفت: ای غافل! بندم بر پای نهاده اند، نه بر دل.(1) آن که در مهلت دو روزه عمر، بند دنیا بر پای دل نهاده و هر روزی به تعلقی مبتلاست، باید که به خود آید و دست ندامت بر سر زند و عاقبت و عافیت خویش را چاره ای جوید.

 افسانه حیات دو روزی نبود بیش

 آن هم حکیم با تو بگویم چه سان گذشت

یک روز صرف بستن دل شد به این و آن

 روز دگر به کندن دل ز این و آن گذشت

کلیم کاشانی

الهی! همه از تو ترسند و من از خود، از همه نیکی دیده ام و از خویش همه بد.

الهی! اگر یک بار گویی بنده من، از عرش بگذرد خنده من.

الهی! چون با توام، از جمله تاجدارانم تاج بر سر، و اگر بی توام از جمله خاکسارانم خاک بر سر.

الهی! آتش عشقم به جان زن

 شرر زان شعله ام بر استخوان زن

چو شمعم بر فروز از آتش عشق

 بر آن آتش، دلم پروانه سان زن

بابا طاهر همدانی

زیرنویس

1. وَجَبَتْ مَحَبَّةُ اللّهِ عَلی مَن اُغضِبَ فَحَلْمُ؛ محبت خدا بر کسی که به خشم آید و خویشتن داری ورزد، واجب آمده است.(1)پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله

 2. طَلَبتُ حُبَّ اللّهِ عزّ و جلّ فوَجَدَتهُ فی بُغضِ اهلِ المَعاصی؛ دوستی خدای عزوجل را جُستم، آن را در دشمنی با گنه کاران یافتم.(2)امام جعفر صادق علیه السلام

3. مَن أکثَرَ ذِکرَ المَوتِ أحبَّهُ اللّهُ؛ هرکس زیاد به یاد مرگ باشد، خداوند دوستش دارد.(3)

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله

ص:205

4. ما عُبِدَ اللّهُ بشیءٍ أحَبَّ إلی اللّهِ من إدخالِ السُّرورِ علی المُؤمن؛ هیچ عبادتی نزد خدا محبوب تر از شاد کردن مؤمن نیست.(1)امام محمد باقر علیه السلام

5. اذا أحَبَّ اللّهُ عَبدا ألْهَمَهُ حُسْنَ العِبادَةِ؛ هرگاه خداوند بنده ای را دوست بدارد، عبادت واقعی به دل او می اندازد.(2)                                                    حضرت علی علیه السلام

6. کما اَنّ الشَمسَ و اللَّیلَ لا یَجْتَمِعان، کذلکَ حبُّ اللّهِ و حُبُّ الدُّنیا لا یَجْتَمِعان؛ همچنان که روز و شب با هم جمع نمی شوند، خدا دوستی و دنیا دوستی نیز با هم گرد نمی آیند.(3)

حضرت علی علیه السلام

7. إذا أکْرَمَ اللّهُ عبدا شَغَلهُ بِمَحَبَّةِ؛ هرگاه خداوند بنده ای را گرامی بدارد، (دل) او را به محبت خود مشغول می کند.(4)                                                  حضرت علی علیه السلام

8. قَالَ اللَّهُ عَزّوجلّ: ما تَقَرَّبَ اِلیَّ عَبدُ بشی ءٍ اَحَبَّ إِلیَّ مِمّا افْتَرَضْتُ علیکم؛ خداوند فرموده است: بنده با هیچ وسیله ای محبوب تر از فرایض به من نزدیک نشده است.(5)

9. اَحَبُّ الاعمالِ اِلی اللّهِ عزّ و جل فی الارضِ الدُّعاءُ؛ محبوب ترین کارها نزد خدای عزوجل در زمین، دعاست.(6)                                                                             حضرت علی علیه السلام

ص:206

است. پوشیده نیست که پیوند میان آدم خاکی و عاجز، با ذات مقدس بی نیاز، به طور مستقیم و بی واسطه ناممکن است. خاک تیره کجا و نور آسمان و زمین! و این نقیصه را چیزی سبب نیست، مگر عجز و ناتوانی مخلوق در برابر کمال نامنتهای خالق متعال. پس بایستی که میان ایشان واسطه هایی باشد تا فیض هستی و هدایت، به سبب آن از فیّاض مطلق عالم، به انسان و موجودات سرایت یابد و این معنا در مَثل، همچون آبشاری است که از نقطه اعلای کوهسار فرو می ریزد و اگر به جویبارهای کوچک و کوچک تر مبدل نشود، به واسط سنگینی و فشار، باغ و بستان را درهم خواهد کوبید. پس لازم است تا آب گوارا از کوه، به وسیله جوی ها به باغ و صحرا منتقل شود تا گل به بار آید و چمن مصفا گردد.

باز آی ساقیا که هوا خواه خدمتم

 مشتاق بندگی و دعاگوی دولتم

زآنجا که فیض جام سعادت فروغ توست

 بیرون شدن نمای زظلمات حیرتم

حافظ

دوست دوری نجستند؛ امامانی که معدن اسرار الهی هستند و مجرای فیض بی پایان که زمین از برکت وجود آنان آباد است و رونقی دارد. هم از این روست که حضرت صادق مصدق علیه السلام فرمود: «اگر زمین از امام خالی شود، اهلش را به کام خویش فرو خواهد برد».(1)

روایات فراوانی، ضرورت وجود امام معصوم را که واسطه بین خدای تعالی و هستی است، اثبات و تأیید و تأکید می کند.

هشام جوانی کم سن و سال بود و حضرت امام صادق علیه السلام او را فراوان دوست می داشت و مطالب دقیقی از علوم به او آموخته بود. روزی آن حضرت در جمع اصحاب خویش، از هشام، چگونگی مناظره با عالِمِ بزرگ بصره را که برایش رخ داده بود، جویا شد. هشام گفت: روزی به مسجد بصره در آمدم. جمع کثیری دیدم از دانش طلبان که گرد عالمی حلقه زده اند و هر یک سؤالی می پرسد. من از میان جماعت راهی باز کردم، در جلوی جمعیّت و مقابل وی زانو زدم و گفتم: من در این شهر غریبم و از تو سؤالی دارم، آیا اجازه سؤالم می دهی؟ گفت: آری بپرس. گفتم: آیا چشم داری؟ عالم متعجب گردید و پرسید: این دیگر چه سؤالی است، مگر چشمان مرا نمی بینی؟ گفتم: پرسش من این گونه است. پس گفت: بپرس. هرچند احمقانه و کودکانه به نظر می آید. گفتم: آیا بینی داری؟ گفت: آری. گفتم: با آنچه می کنی؟ گفت: به وسیله آن بوها را تشخیص می دهم. گفتم: آیا دهان داری؟ گفت: آری. گفتم: به چه کارت می آید؟ گفت: طعم ها را با آن

ص:209

می چشم. پرسیدم: قلب داری؟ گفت: آری. گفتم با آنچه می کنی؟ گفت: یافته های حواس را به وسیله قلب تشخیص می دهم.

پرسیدم: اعضای تو از قلب بی نیازند؟ گفت: نه. پرسیدم: علّت چیست، حال آنکه همه اعضای تو سالمند. گفت: چون دربوییدنی ها و چشیدنی ها و دیگر چیزها شک می کنم، قلبم، شک را به یقین مبدّل می سازد و بین ایشان تمییز می دهد.

 پس گفتم: چگونه می شود که خدای متعال اعضای بدن تو را بدون امام رها نفرموده تا یافته های مشکوکشان را تصحیح و تو را هدایت کند، ولی تمامی دین و ایمان مردمان را در شک و حیرت و اختلاف رها سازد و امامی برایشان قرار ندهد، تا چون در ورطه شک و حیرانی افتادند، با مراجعه به او خلاصی یابند و هدایت گیرند. او که از کلام من غافل گیر شده بود، لختی سکوت کرد، آن گاه به من گفت: تو هشام بن حکم هستی؟ گفتم: نه. گفت: آیا از هم نشینان اویی؟ گفتم: نه. پرسید: پس اهل کجایی؟ گفتم: اهل کوفه ام. گفت: پس هشام تویی. سپس مرا به نزد خویش برد و در جایگاه خود نشانید و تا وقتی آنجا بود، سخنی نگفت.(1)

بی همگان به سر شود، بی تو به سر نمی شود

 داغ تو دارد این دلم، جای دگر نمی شود

بی تو اگر به سر شدی، زیر جهان زبر شدی

 باغ ارم، سَقَر شدی، بی تو به سر نمی شود.

مولوی

ص:210

ولایت اهل بیت علیهم السلام رکن و اساس ایمان است و ایمان بدون ولایت، چون نقشی است که بر آب زده شود و بدون آن توحید آدمی، ناقص و خلل پذیر است؛ چنان که امام محمد باقر علیه السلام می فرماید:

بنای اسلام بر پنج پایه استوار است: نماز، روزه، زکات، حج و ولایت. ولایت رکن اعظم و برتر از چهار پایه دیگر است؛ چرا که کلید دیگر اجزا است و ولی و راهنمای به آنهاست. بدانید و آگاه باشید اگر کسی شب ها به قیام و عبادت بر خیزد و روزها روزه بدارد و تمام دارایی خویش را به نیازمندان صدقه دهد، ولی ولایت امام و ولیّ زمان خویش را نشناسد، تا راهنمای او باشد، عملش نزد خدای تعالی اجر و ارزشی ندارد و از اهل ایمان به شمار نمی آید.(1)

مؤمن با ولایت، در پناه ولایت اهل بیت علیهم السلام به آرامشی وصف ناپذیر دست می یابد که در تلاطم امواج دنیا و کشاکش معضلات زندگی، چون جانی تازه در کالبد انسان دمیده می شود و موجب رهایی و نجات وی می گردد؛ چنان که حضرت امام محمد باقر علیه السلام در روایتی، مرگ بی ولایت اولیای الهی را، مرگ جاهلی قلمداد کرده و خطاب به شیعیان و محبّان خویش می فرماید:

بیشترین نیازمندی شما به ولایت، هنگامی است که جان به حلقومتان می رسد و لحظه رحلت و ترک دنیا فرا می رسد. آنجاست که خواهید گفت: چه نیک سیره ای داشتم و چه راه صحیحی در پیش گرفته بودم.(2)

یا رب، به علی بن ابی طالب و آل

ص:212

آن شیر خداوند جهان جل جلال

کاندر سه مکان رسی به فریاد همه

 اندر دم نزع و قبر و هنگام سؤال

خواجه عبدالله انصاری

قدسی به شمار آمده، در حقیقت برای رستگاری امّت و نقطه عطف اجتماع ملت آن حضرت در برابر پراکندگی ها و درماندگی هاست. مادر امامان، حضرت زهرا علیهاالسلامدر خطابه تاریخی خود در مسجد مدینه فرمود: «و ولایتنا اماناً للفرقة؛ خدای متعال ولایت ما را به منظور امان جامعه اسلام از خطر تفرقه و بلای پراکندگی مقرر فرمود»(1)، هم از این روست که خدای تعالی در مقالی دیگر می فرماید:

بگو ای پیامبر! سود و نفع محبّت و ولایت اهل بیت که آن را در مقابل رنج سعادتمند کردن شما خواستار بودم، به خودتان بازمی گردد». (سباء: 47)

کیست مولا آن که آزادت کند

بند رقیت ز پایت برکند

زین سبب پیغمبر با اجتهاد

نام خود را و آن علی، مولا نهاد

چون به آزادی ولایت هاوی است

مؤمنان را از اولیا آزادی است

مولوی

بندگی به سر آرد، به نجات خویش بسی امیدوارتر است و به سعادت نزدیک تر؛ چنان که در خبر است از حضرت امام محمد باقر علیه السلام که بنده ای گناهکار، سالیان متمادی به عذاب الهی در دوزخ گرفتار می گردد و خدای تعالی را سوگند می دهد تا از قهر و آتش خلاصی اش بخشد، ولی پاسخی نمی شنود، تا آنکه فریاد بر می آورد: الهی! به حق محمد و اهل بیت او بر من ترحمّی فرمای و از آتش رهایی ام ده. آن گاه خدای متعال، ملک مقرّب درگاه خویش، جبرئیل امین را وحی می فرماید که بنده معذبم را به نزد من آر. جبرئیل گوید: خداوندا! من چگونه داخل آتش شوم. خدای رحیم می فرماید: به او فرمان خواهم داد که بر تو سرد و سلامت گردد. جبرئیل گوید: جایگاه او نمی دانم. خداوند فرماید: در سجّین (قعر آتش) چاهی است که در آنجا محبوس است. پس جبرئیل به آن چاه رفته، چون آن بنده گناهکار را آویزان از پای خویش می یابد، از او می پرسد: چه مدت است که در آتش معذب هستی؟ گوید: مقدار آن نمی دانم. جبرئیل او را از آتش بیرون آورده، به محضر حق تعالی می برد. پروردگار از او می پرسد: [ای بنده ما!] چقدر مرا قسم دادی؟ گوید: مقدار آن ندانم. پس خدای تبارک و تعالی فرماید: به عزت و جلالم سوگند، اگر مرا به محمد و آل محمد قسم نداده بودی، در خواری و زبونی عذاب رهایت می کردم، ولی بر خود لازم داشته ام هرکس که مرا به محمد و آل محمد سوگند دهد، آنچه میان من و گذشته اوست بیامرزم و اکنون تو را نیز بخشیدم.(1)

ص:215

یارب به محمد و علی و زهرا

یارب به حسین و حسن و آل عبا

کز لطف برآر حاجتم در دو سرا

 بی منت خلق یا علیّ اعلی

خواجه عبدالله انصاری

داد. آن که با محبت اهل بیتم رحلت کند، بهشت الهی خود را برای او می آراید، چون نو عروس برای شوهر خویش. آگاه باشید، هرکه با محبت آل محمد بمیرد، دو در از بهشت به قبرش گشوده شود و هرکه با محبت اهل بیت من به خاک رود، خداوند مزارش را زیارتگه ملایکه رحمت خود می گرداند.(1)

از رهگذر خاک سرکوی شما بود

هر نافه که در دست نسیم سحر افتاد

حافظ

 بی جهت نیست که بزرگان اهل علم و معرفت، همواره سرخاکساری بر آستان اولیا می سایند و با توسل و اظهار عجز در برابر ایشان، توجه و عنایت خاص آنان را می طلبند و هرکه در این راه معرفت بیشتری به کف می آورد، به همان میزان بیشتر به این خاندان اظهار خاکساری و فروتنی می کند.

نقل است که مرجع بزرگ، حضرت آیت اللّه العظمی میلانی رحمه الله به یکی از شاگردان خویش فرمود: چهل تن از جوانانی را که در منبر تو حاضر می شوند، نزد من آر که طالب چیزی هستم. آن شاگرد می گوید: من که از فرمان استاد در تعجب مانده بودم، چهل نفر از جوانان را نزد ایشان آوردم. چون همگی حاضر شدند، آن عالم بزرگ فرمود: یکی یکی داخل اتاق من شوید. ما که از موضوع پیش آمده اطلاعی نداشتیم، می دیدیم که هر جوانی وارد می شد، با چشم اشکبار بیرون می آمد و حرفی بر زبان نمی راند. پس از چندی، بی تابی بر من چیره شد و وارد اتاق شدم. دیدم ایشان نشسته و کفنش نیز در کنارش بود. هر جوانی که وارد می شد، از او می پرسید: آیا تو حسین فاطمه را دوست می داری؟ جواب می داد آری. ایشان می فرمود: خیلی؟ می گفت: ان شاء اللّه که این طور است، و چون در بین این سؤال و جواب، اشک از دیدگان آن جوان جاری می شد، آن عالم عارف، کفن خویش به اشک

ص:217

دیدگان جوانان می مالید و می فرمود: اگر چیزی مرا به کار آید، همین توسّل به حسین زهراست.(1)

حلاّل جمیع مشکلات است حسین

 شوینده لوح سیّئات است حسین

ای شیعه تو را چه غم ز توفان بلا

 جایی که سفینة النجات است حسین

گناهان و خطاها و دهم، همراهی و هم جواری با من در بهشت.(1)

عهد ما با لب شیرین دهنان بست خدای

 ما همه، بنده و این قوم، خداوندانند

حافظ

آن نبی مخلص الهی، حضرت یوسف علیه السلام رسید.(1)

ماه فرو ماند از جمال محمّد

 سرو نباشد به اعتدال محمد

سعدی، اگر عاشقی کنی و جوانی

 عشق محمّد بس است و آل محمّد

سعدی

چنان که سخن رفت، نیازمندی به وساطت برای ارتباط با حق تعالی و کسب فیض از ذات پاک الهی، اختصاصی به انسان نداشته و هرچه در نشئه عالم خاک است و مخلوق این دنیاست، برای بهره وری از فیض الهی، محتاج واسطه های فیض است که از طریق آن،فیض هستی و وجود و ادامه حیات دریافت دا رند. به همین جهت است که تمامی موجودات عا لم با زبان حال و سخن دل، به ولایت اولیا و عظمت شأن ایشان نزد پروردگار معترفند و در برابر شرافت و کرامت آنان، خاضع و خاکسار.

چنان که نقل است سید ساجدان و زینت عابدان، حضرت امام سجاد علیه السلام شتری داشت که با آن بیست و دو بار به مکّه مشرف شد و در طول این مدّت، حتّی یک بار نیز آن را به تازیانه نزد. چون آن حضرت شربت شهادت نوشید و در جوار یار آرام گرفت، مرکب آن حضرت که در بیابان مشغول چرا بود، سرآسیمه خود را به سر قبر ایشان رسانید و با ناله و شیون صورت خویش بر قبر آن حضرت می سایید، در حالی که آن مزار پاک و شریف را تا

ص:221

آن وقت ندیده بود.(1)

در نظربازی ما بی خبران حیرانند

من چنینم، اگر ایشان دانند

جلوه گاه رخ او دیده من تنها نیست

 ماه و خورشید همین آینه می گردانند

حافظ

یا رب به کریمی کریمانم بخش

 بر آب دو دیده یتیمانم بخش

صد بار به لطف و کرمت بخشیدی

 این بار به سلطان خراسانم بخش

خواجه عبداللّه انصاری

هرچند اولیای الهی که به صفات ذات بی پایان موصوفند، از بندگان خدا، بی نیاز و این بندگان هستند که دمادم به فیض وجود آنها نیازمندند، ولی به واسطه رحمت بی پایان و لطف گسترده ای که دارند، لحظه ای از احوال شیعیان و دوستداران خویش غافل نیستند و همواره در فکر سعادتمندی و هدایت ایشانند.

یکی از اصحاب امام باقر علیه السلام گوید: نزد آن حضرت ایستاده بودم که مردی از آفریقا به محضرشان شرف یاب شد. آن حضرت از او پرسید: ابو راشد چه می کند؟ آن مرد گفت: او را زنده و در حال صحت و سلامت وداع گفتم، شما را نیز سلام رسانید. حضرت فرمود: خداوند رحمتش فرماید. عرض کرد: آیا او چشم از جهان فرو بسته؟ حضرت فرمود: آری. عرض کرد: چه وقت؟ حضرت فرمود: دو روز پس از بیرون آمدن تو. گفت: واللّه نه بیمار بود و نه مرض داشت. راوی گوید: من به حضرت عرض کردم آن شخص که بود؟ حضرت فرمود: از دوستان ما. بعد ادامه داد:

اگر بر این باور باشید که چشم های بینا و گوش های شنوای ما همواره با شما نیست، عقیده ای نادرست و ناشایسته دارید. به خدا قسم چیزی از کارهای شما بر ما پوشیده نیست. همواره ما را حاضر بدانید و خود را به کارهای نیک عادت دهید و اهل خیر و خوبی باشید، به گونه ای که بدان شناخته شوید که

ص:223

من، فرزندان و شیعیانم را به این امر دستور می دهم.(1)

به حسن و خُلق و وفا، کس به یار ما نرسد

 تو را در این سخن، انکار کار ما نرسد

اگرچه حُسن فروشان به جلوه آمده اند

 کسی به حسن و ملاحت، به یار ما نرسد

به حق صحبت دیرین که هیچ محرم راز

 به یار یک جهت حق گزار ما نرسد

حافظ

حج آمدی، من با تو بودم. پس شروع به بیان احوال من فرمود که من بی هوش با صورت به زمین افتادم. چون احساس کردم دستی به من خورد، از جای برخاستم. به من فرمود: در مدینه در خانه جعفر بن محمد علیه السلام اقامت کن و در فکر آب و غذا و لباس مباش. پس دفتری به من عطا فرمود که در آن، دعای فرج و ذکر صلواتی بر آن حضرت نوشته شده بود و فرمود: این دعا را بخوان و این گونه بر من صلوات فرست و این دفتر را جز به کسانی که سزاوار هستند از دوستانم، نشان مده که خدای تعالی تو را موفق خواهد فرمود. عرض کردم: مولای من! پس از این دیگر شما را نخواهم دید؟ فرمود: هر وقت خدای خواهد، خواهی دید.(1)

سحرم دولت بیدار به بالین آمد

 گفت برخیز که آن خسرو شیرین آمد

قدحی سرکش و سرخوش به خرابات خرام

 تا ببینی که نگارت به چه آیین آمد

گریه، آبی به رخ سوختگان باز آورد

 ناله، فریاد رس عاشق مسکین آمد

حافظ

زیرنویس*

1. اَشَدُّ النّاسِ عَمیً مَنْ عَمِیَ عَنْ حُبِّنا وَ فَضْلِنا؛ کورترین مردم کسی است که دوستی و برتری ما را مشاهده نکند.

2. مَنْ اَطاعَ اِمامَهُ فَقَدْ اَطاعَ رَبَّهُ؛ هر کس که فرمان بردار امامش باشد، خداوند را اطاعت کرده

ص:225

است.

3. لِبُغْضِنا اَمْواجٌ مِنْ سَخَطِ اللّه ِ سُبْحانَه؛ به دنبال دشمنی و کینه ورزی به ما، موج هایی از خشم خدا وجود دارد.

4. مَنْ رَکِبَ غَیْرَ سَفینَتِنا غَرِقَ؛ هر کس در غیر کِشتی ما سوار شود، غرق می گردد.

5. مَنْ تَخَلَّفَ عَنّا مَحِقَ؛ کسی که با ما مخالفت کند، نابود می شود.

6. مَنْ تَمَسَّکَ بِنا، لَحِقَ؛ هر کس که به ما خاندان  متمسک شود، به ما ملحق می گردد.

7. بِنا یُنْزِلُ اللّه ُ اَلْغیثَ؛ خداوند باران را به برکت وجود ما از آسمان می بارد.

8. اَلاِْمامَةُ نِظامُ الاُْمَّةِ؛ امامت، سبب نظام بخشیدن به امت است.

9. لا یُوْمِنُ اَحَدُکُمْ حتی أکوُنَ اَحَبَّ الیه مِنْ وَلَدِهِ وَ والِدِهِ وَ النّاسِ اَجْمعینَ؛ ایمان هیچ کسی از شما کامل نمی شود، مگر آنکه من نزد او عزیزتر از فرزند و پدر و تمام مردم باشم.(1)

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله

10. لا یُحِبُّنا اِلاّ مَنْ طابَ وِلادَتُهُ؛ ما را دوست ندارد، مگر کسی که حلال زاده باشد.(2)

11. اَنَا مَعَ رَسُولِ اللّه ِ صلی الله علیه و آله وَ مَعی عِتْرَتی عَلَی الْحَوْضِ فَمَنْ اَرادَنا فَالْیأَخُذْ بِقولِنا وَ لْیَعْمَلَ بِعَمَلِنا؛ من و اهل بیتم در حوض کوثر همراه رسول اللّه هستیم. پس هر کس که همراهی ما را می خواهد، گفتار ما را بپذیرد و در عمل به ما اقتدا کنند.(3)

حضرت علی علیه السلام

ص:226

مه به کنار می رود، شه به کنار می رسد

مولوی

در خبر است که چون امام حسن مجتبی علیه السلام پای بر پهنه عالم خاکی نهاد، خانه فاطمه علیهاالسلام در انتظار گام های نازنین سرور کاینات و فخر موجودات لحظه شماری می کرد. گویی تا آمدن آن وجود مبارک، حیرانی عظمت و جلال تولد آن مولود مبارک، به آرامش و سکون نمی رسید. باری، اسماء، خادمه بزرگوار خانه وحی گوید: چون نبی مکرم اسلام و سرور انبیای الهی به مبارکی تولّد نور، گام در منزل زهرا علیهاالسلام نهاد، فرمود: ای اسماء! فرزندم را بیاور من آن مولود پر نور و بهجت را چون گلی نو شکفته در میان پارچه ای زرد رنگ نهاده، نزد آن حضرت بردم. چون نگاه نافذ پیامبر بدان غنچه تازه رسیده فتاد، پارچه را به دور افکند و فرمود: نگفتم که نوزاد را در پارچه زرد نپیچید، آن گاه پارچه ای سفید به او پیچانیده، در گوش راست او اذان و در گوش چپش اقامه تلاوت فرمود.(1) پس از گذشت هفت روز، امام را در پارچه ای از حریر بهشتی که جبرئیل امین از بهشت به خدمت پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله هدیه آورده بود، پیچیدند و حسنش نامیدند.(2)

ستاره ای بدرخشید و ماه مجلس شد

 دل رمیده ما را انیس و مونس شد

به بوی دل بیمار عاشقان چو صبا

ص:228

فدای عارض نسرین و چشم نرگس شد

حافظ

خاص الهی در نزول حدیث شریف کساء قرار گرفت، آنجا که چون در زیر عبای پیامبر جمع گشتند، خدای سبحان فیض وجود ایشان را به رخ ملایک زمین و آسمان ها کشانید و با فخر و مباهات به داشتن چنین بندگانی، هدف خویش را از آفرینش زمین و آنچه در آن است و آسمان ها و هر چه در آنهاست، محبّت و ارادت به این خاندان معرفی فرمود و بر آنان درود و سلام فرستاد. نیز داستان عبرت انگیز مباهله با  نصارای نجران، بر برکت همین پنج نور مقدس و آن شمار، حضرت امام حسن مجتبی علیه السلام و در همین سال های اندک رقم خورد.

به مدح او شده ام من دچار حیرانی

 که عقل اوّل از مَدَح او بود حیران

منتها تویی که طفیلی ذات تو شده خلق

 فرشته و ملک و عرش و فرش و هر چه در آن

ص:230

محمد حسین نادری، امیر الشعراء

 باری، چون مروری هر چند اندک بر وقایع زندگانی آن حضرت در این دوران کوتاه خالی از لطف نخواهد بود، به شمّه ای اشارت می رود. باشد که کام تشنه عاشقان کوی یار را زلالی گوارا باشد و جان بی قرار دلدادگان روی دلدار را آرام جان و راحت روان.

آمد و فرزند خویش را بوسید و مورد لطف و مهر قرار داد.(1)

ای فروغ ماه حسن از روی رخشان شما

 آبروی خوبی از چاه زنخدان شما

می کند حافظ دعایی، بشنو و آمین بگو

 روزی ما باد لعل شکّرافشان شما

گر چه دوریم از بساط قرب و همّت دور نیست

 بنده شاه شماییم و ثناخوان شما

حافظ

نیز روایت کرده اند که روزی نبی مکرم اسلام صلی الله علیه و آله، نور دیدگان خویش، امام حسن و امام حسین علیهماالسلام را به مسابقه خوشنویسی خواند. آن دو نور پاک هر دو به نوشتن همّت گماردند و هر دو به نیکویی تام و تمام نگاشتند. وقتی برای داوری به محضر جدّ بزرگوار خویش آمدند، آن حضرت داوری این مسابقه روحانی را به پاره تن خویش، فاطمه زهرا علیهاالسلام واگذار فرمود. سپس نزد مادر رفتند و تقاضای قضاوت کردند. زهرای مرضیه علیهاالسلام و چه نیکو داوری، در آن دید که قضاوت نهایی را به هر دو میوه دل خویش واگذارد، پس فرمود:

ای نوردیدگانم! من دانه های گردن بندی را با گسستن رشته آن بر شما می ریزم؛ هر کدام از شما که دانه های بیشتری جمع کند، همو برنده این مسابقه خواهد بود و همان دانه ها جایزه اوست.(2)

ص:232

صبر بر مصیبت های دنیا و استقامت در راه بندگی حق تعالی، رمزی از اسرار عاشقی و صدق ادعای شیفتگی و شیدایی است. چرا چنین نباشد که کاملان راه بندگی و اولیای مکرم الهی، در سخت ترین شرایط نیز سر نهادن بر آستان یار را سرلوحه اعمال خویش داشته اند و لحظه ای مقام رضا را از کف نمی دادند. تحمل مشکلات دنیایی و دل در گرو رضای الهی سپردن، درسی است که استادان مکتب عشق و عاشقی آموخته اند و سالکان الی اللّه را پیروی از ایشان واجب و لازم است.

آورده اند که بانوی خلوت کبریا و عصمت اللّه عظمی، فاطمه زهرا علیهاالسلام روزی به پدر بزرگوار خویش، حضرت، محمد مصطفی صلی الله علیه و آله فرمود: پدرجان! سه روز است که طعامی نخورده ایم و فرزندانم حسن و حسین از فرط گرسنگی بی تاب اند و اکنون چون جوجه های پرکنده، از گرسنگی به خواب رفته اند. (1) روزی دیگر، آن دو نوگل بوستان الهی چون جدّ بزرگوار خویش را بر در منزل دیدند، به سان تشنه کامانی که به آب زلالی رسیده اند، به سوی آن حضرت دویده، بر پشت آن حضرت قرار گرفته و به شکوه از گرسنگی و بی غذایی گفتند: یا رسول اللّه! گرسنه ایم. مادرمان را بر گوی تا قرص نانی به ما بدهد، مگر دفع گرسنگی شود و قوّتی حاصل آید. چون آن پیامبر رحمت از زهرای مرضیه برای نوردیدگانش طعامی طلب فرمود، پاسخ شنید که: پدر جان! در خانه ما جز برکت وجود رسول خدا صلی الله علیه و آله چیزی

ص:234

وجود ندارد.(1)

در ره عشق تو باکم ز تهی دستی نیست

 ز آنکه صد عقد گهر ز آبله بر پا دارم

مردان خدا پرده پندار دریدند

یعنی همه جا غیر خدا هیچ ندیدند

فروغی بسطامی

نقل است که در ایام کودکی و به اقتضای آن سال ها، میان نوگلان بوستان علوی، امام حسن و امام حسین علیهماالسلام مسئله ای رخ داد. چون امام حسین را که برادر کوچک تر بود، گفتند: چرا در آشتی سبقت نگیری و عذر از امام حسن علیه السلامنخواهی که برادر بزرگ تر توست، فرمود: من از جدّ خویش پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله شنیدم که فرمود: چون میان دو نفر اختلافی حاصل شود، آنکه زودتر قدم پیش نهد و رضایت دیگری حاصل آورده، زودتر به بهشت درآید و من دوست نمی دارم که نسبت به برادر بزرگ تر خویش پیشی جویم و در ورود به بهشت، از او سبقت گیرم. چون این سخن به گوش امام حسن علیه السلام رسید، شتابان به سوی حسین علیه السلام رفت و رضایت وی حاصل فرمود.(1)

تو شاه کشور حُسنی و حُسن عارض تو

 عنان حُسن ربود از کف مه کنعان

به مژّه روبد گرد از حریم تو، حوری

 به طرّه ساید خاک از رواق تو، غلمان

تو آن مهی که پدید از مه است از تو، فروغ

 تو آن شهی که روان در تن است از تو، روان

محمد حسین نادری امیرالشعراء

ص:236

صلی الله علیه و آله به نوردیدگان خویش، امام حسن و امام حسین علیهماالسلام.

در خبر است که آن حضرت به امام علی علیه السلام فرمود: «ای علی، محبّت این دو فرزند، محبّت دیگران را برای من به فراموشی سپرد. همانا پروردگارم مرا امر فرموده تا ایشان را هر که ایشان را دوست می دارد، دوست بدارم».(1) نیز در خبری دیگر است که آن  حضرت، دست امام حسن و امام حسین علیهماالسلام در دست گرفته، فرمود: «هرکه این دو و پدر و مادر ایشان را دوست بدارد، در بهشت هم درجه من خواهد بود».(2)

دلم جز مهر مهررویان طریقی برنمی گیرد

 زهر در می دهم پندش، ولیکن در نمی گیرد

چه خوش صید دلم کردی، بنازم چشم مستت را

 که کس مرغان وحشی را از این خوش تر نمی گیرد

حافظ

ملاطفت و بازی با فرزندان در سیره اولیای الهی، پیروان ایشان را، هم درس فرزندداری است و هم مصداق بارز محبت و عطوفت با ایشان. آنجا که این رابطه میان پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله و امام حسن و امام حسین علیهماالسلام باشد، پس روشن است که عطر و بویی خدایی دارد و رنگ و بوی الهی.

نقل است که در ایام شیرخوارگی آن دو امام همام، نبی مکرم اسلام صلی الله علیه و آله به پشت خوابیده، ایشان را به روی شکم خویش می نهاد و با آنها شوخی می کرد.(3) روزی در حال نماز، آن دو نوردیده پیامبر بر پشت آن

ص:238

حضرت سوار شدند. چون آن حضرت سر از سجده برداشت، ایشان را به آرامی گرفت و وقتی دوباره به سجده رفت، باز بر پشت آن حضرت سوار شدند. وقتی از نماز فارغ شد، یکی را بر زانوی راست و دیگری را بر زانوی چپ خویش نشانید و فرمود: «من احبّنی فلیحُبَّ هذین؛ هرکس مرا دوست می دارد، باید این دو نور دیده را هم دوست بدارد».(1)

در خبری دیگر آورده اند که: امام حسن و امام حسین علیهماالسلام بر پشت پیامبر سوار می شدند و کودکانه طلب حرکت و بازی می کردند و آن حضرت نیز می فرمود: «چه خوب مرکبی است مرکب شما».(2) در آخرین فرصت های محبّت آمیز میان ایشان، چون لحظات وفات آن حضرت رسید، دو میوه دل ایشان، گریه کنان خود را بر سینه آن حضرت انداختند. امام علی علیه السلام خواست تا آنها را از پیامبر جدا کند، ولی نبی مکرم اسلام فرمود: «ای علی! بگذار تا من ایشان را ببویم و آنان نیز مرا ببویند. من از دیدار آنها بهره جویم و ایشان نیز از دیدار من بهره گیرند که این دو را پس از من ستم بسیار شود». آن گاه سه بار فرمود: «خداوند لعنت کند آنانی را که به این دو فرزندم ستم کنند».(3)

چون که گل رفت و گلستان درگذشت

 نشنوی زان پس ز بلبل سرگذشت

چون که گل رفت و گلستان شد خراب

 بوی گل را از که جوییم؛ از گلاب

ص:239

مولوی

می رفت. هنگام نماز اعضای بدنش می لرزید و هنگام یاد بهشت و دوزخ، مضطرب می گردید و از گرفتار شدن در جهنم به خدا پناه می برد. به تعبیر پیامبر گرامی اسلام، هیبت و بزرگی پیامبر به امام مجتبی علیه السلامو شجاعت و بخشندگی ایشان به امام حسین علیه السلام منتقل گردید. آن حضرت، تمام دارایی خویش را دو مرتبه در راه خدا صدقه داد. عظمت امام مجتبی علیه السلام به گونه ای بود که وقتی مقابل در خانه خویش می آمد، راه بسته می شد و دیگر کسی را توانایی عبور از آن راه نبود و مردم وقتی می فهمیدند که حضرت داخل خانه شده، از کوچه عبور می کردند. حلمی فراوان و صبری حیرت انگیز داشت. هفت سالگی مصیبت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله را تحمّل کرد و چند ماه پس از آن، طعم تلخ بی مادری و یتیمی را چشید. بعد از شهادت غریبانه پدر بزرگوارش حضرت امام علی علیه السلام نیز که مردم با ایشان بیعت کردند، همواره شاهد بی وفایی یاران و اصحابش بود، آن سان که در برابر وی حضرت پدرش را ناسزا می گفتند. و او صبر می فرمود. در یکی از سفرها مردی به ایشان حمله ور شد در حالی که می گفت: اللّه اکبر همان گونه که پدرت شرک ورزید، تو هم مشرک شدی! پس چنان با حربه ای که داشت بر ران حضرت زد که زخم به استخوان ایشان رسید. در طول زندگانی مبارکش به ایشان زهر خورانیدند، تا آنکه در مرتبه آخر، ایشان به شهادت رسید.(1)

کتاب فضل تو را آب بحر کافی نیست

 که تر کنم سرانگشت و صفحه بشمارم

ص:241

برادرانش غفلت نمی ورزید و چیزی برای خود به تنهایی اختصاص نمی داد، مگر آنکه برادران را نیز در آن شریک می کرد. در زندگی روزمره، شخصی ضعیف می نمود، اما در میدان کارزار شیری درنده بود. کسی را به خاطر لغزش هایش سرزنش نمی کرد تا آنکه وی پوزش می خواست. هرچه نمی گفت عمل می کرد و آنچه عمل نمی کرد، نمی گفت. چون با دو امر مواجه می گردید، هرکدام را که با هوای نفس موافق بود. رها می کرد. هرگز از درد خود شکایت و ناله ننمود، مگر نزد کسی که بتواند در درمان و تسکین دردش مؤثر باشد. همواره در کارهایش نزد انسان های خیرخواه مشورت می نمود... . پس بر شما باد که چنین اخلاقی بزرگوارانه داشته باشید اگر طاقت و توان آن را دارید و اگر توانایی عمل به همه آنها را ندارید، عمل به کمی از آنها، بهتر از رهاکردن همه آنهاست و لاحول و لا قوة الا باللّه.(1)

برخیز تا طریق تکلف رها کنیم

 دکان معرفت به دو جو پربها کنیم

بر دیگران نگار قباپوش بگذرد

 ما نیز جامه های صبوری قبا کنیم

حافظ، وفا نمی کند ایام سست عهد

 این پنج روز عمر بیا تا وفا کنیم

حافظ

زیارت، عمق بخشیدن به ارادت قلبی به پاکان درگاه الهی و در نتیجه، تجدید عهد عبودیت و میثاق دوباره بندگی با خدای تعالی و درخواست قرب و رضایت اوست. زیارت انبیا و اولیای الهی، در واقع خاکساری درگاه یار است و شبیه نمودن جسم و جان به اولیا و مهرورزی با عارفان و عاشقان راستین کوی دوست.

از همین روست که به این عبارت بزرگ بسیار سفارش و توصیه گردیده است؛ چنان که در خبر است روزی امام حسن مجتبی علیه السلام سر مبارک در دامان پر مهر پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله گذاشته و آن حضرت از جدّ بزرگوار خویش پرسید: پاداش آنکه پس از رحلت شما به زیارتتان بیاید، نزد خدای چه خواهد بود؟ آن حضرت فرمود:

فرزندم! کسی که پس از مرگ مرا زیارت کند، بهشت و رضوان الهی، پاداش اوست. همین طور کسی که پدر و برادرت را پس از رحلتشان زیارت کند و هرکس که تو را پس از دنیا رفتن زیارت کند، خدای متعال بهشت را ارزانی او فرماید.(1)

در روایتی دیگر از پیامبر مکرم اسلام صلی الله علیه و آله نقل است که فرمود: «در قیامت من به زیارت زائران فرزندم حسن مجتبی خواهم آمد تا از گناهان رهایشان سازم».(2)

به جسم ما همه جانی به چشم، همه نور

 به چشم، همه نوری به جسم ما همه جان

هر آنچه غیر ثنای تو و مدیحه توست

ص:244

اگر فرشته تکلم کند بود هذیان

محمد حسین نادری

پر آب، دو دیده و پر آتش، جگرم

 پرباد، دو دستم و پراز خاک، سرم

چون به لطف الهی و فضل ربانی نگرد، به زبان شادی و نعمت آزادی گوید:

چه کند عرش که او غاشیه من نکشد

 چون به دل غاشیه حکم و قضای تو کشم

الهی؛ اگر دوستی نکردم، دشمنی هم نکردم؛ اگر بر گناه مصرّم، اما بر یگانگی تو مقرّم.

الهی! گرچه گناه من افزون است، اما عفو تو از حد بیرون است.

الهی! اگر مجرمم، مسلمانم و اگر بد کرده ام، پشیمانم. ای یگانه، ای که در آفرینش مقدس! چه شود اگر در دَمِ بازپسین، مفلسی را به فریاد رسی.

بی حکم تو چرخ یک زمانی نبود

 بی امر تو خلق را زبانی نبود

گر بگذری از کرده و ناکرده من

 من سود کنم، تو را زیانی نبود

خواجه عبداللّه انصاری

زیرنویس*

1. اَلْمَصائِبُ مَفاتیحُ الأَجْرِ؛ مصیبت ها، کلید پاداش و ثواب است.

2. تُجْهَلُ النِّعَمُ ما اَقامَتْ فَاذِا وَلّتْ عُرِفَتْ؛ ارزش نعمت ها تا وقتی که وجود دارند شناخته شده نیست، اما چون نعمت از دست می رود، ارزش آن شناخته می شود.

ص:246

3. هنگامی که شنیدی کسی آبروی مردم را دست آویز خود قرار داده، با آن بازی می کند، بکوش که تو را نشناسد؛ زیرا بدبخت ترین مردم، آشنایان اویند.

4. عَلَیْکُمْ بِالْفِکْرِ فَاِنَّهُ حَیاةُ الْقَلْبِ الْبَصیر وَمفاتیحُ اَبْوابِ الحِکْمَةِ؛ بر شما باد بر فکر کردن؛ زیرا فکر، زندگی بخش قلب های آگاه و کلید درهای حکمت است.

5. اَوْسَعُ مایَکُونُ الکَریمُ بِالمَغْفِرَة اِذا ضاقَت بِالمذنِبِ اَلْمَعزِرةِ؛ بهترین عرصه ای که انسان کریم باید در آن گذشت و بزرگواری کند، وقتی است که راه های معذرت خواهی بر روی شخص خطاکار، بسته شود.

6. صاحِبِ الناسَ بِمثْلِ ما تُحِبُ اَنْ یُصاحِبُوکَ بِهِ؛ با مردم چنان معاشرت کن که دوست داری آن گونه با تو مصاحبت و دوستی کنند.

ص:247

10. تحریری، شیخ محمود، سیمای مخبتین، انتشارات مشکوة، 1379.

11. تنکابنی، میرزا محمد، قصص العلماء، کتابفروشی اسلامیه.

12. چهل حدیث قدسی، به خط طاهر خوشنویس، کتاب فروشی اسلامیه، تهران، 1368ه . ق، ص 38.

13. حر عاملی، محمدحسن، کلیات حدیث قدسی، مترجم: کاظمی، نشر دهقان، 1374.

14. ------------------------------ ، وسایل الشیعه، اسلامیه، چ 6.

15. خسروی، موسی، پند تاریخ، انتشارات اسلامیه، چاپ سیزدهم.

16. دیلمی، حسن بن ابی الحسن، اعلام الدین فی صفات المؤمنین، مؤسسه آل البیت، 1415ه . ق.

17. راغب اصفهانی، نوادر (محاضرات الادباء و محاورات الشعراء و البلغاء) مترجم: محمدصالح قزوینی انتشارات سروش، 1371.

18. سبزواری، ملاهادی، شرح اسماء حسنی، کتابفروشی بصیرتی.

19. ستاد بزرگداشت یکصدمین سال رحلت امام خمینی رحمه الله، امام در سنگر نماز، 1378.

 20. سعادت پرور، علی، الشموس المضیئه، انتشارات پیام آزادی.

21. ------------------------------ ، سرالاسراء، مکتبه التشیع، 1374.

22. ------------------------------ ، ظهور نور، انتشارات تشیع، 1376.

23. سعدی، شیخ مصلح الدین، کلیات سعدی، تصحیح: محمدعلی فروغی، انتشارات جاویدان.

24. شمس لدین، سیدمهدی، شنیدنی های تاریخ، انتشارات شفق، چاپ دوم.

25. شیخ مفید، ارشاد، ال البیت، 1314.

26. شیرازی حسن، کلمة الله، مؤسسه الوفاء، 1405ه . ق.

27. صابری یزدی، علیرضا، الحکم الزاهرة، دفتر تبلیغات اسلامی، 1373.

ص:249

28. صفار قمی، محمد بن حسن، بصائر الدرجات، کتاب خانه آیت اللّه مرعشی نجفی،1404 ه .

29. عزیزی، عباس، جامع آیات و احادیث نماز، نشر نبوغ.

30. عطار نیشابوری، فرید الدین، تذکرة الاولیاء، تصحیح: نیکلسون، انتشارات بهزاد،1376.

31. فیض کاشانی، ملا محسن، المحجة البیضاء فی تهذیب الاحیاء، تحقیق: علی اکبرغفاری، قم، انتشارات جامعه مدرسین، چاپ دوم.

32. قطب، عبدالله، مکاتیب، انتشارات احمدی، 1336.

33. قمی، عباس، سفینة البحار، آستان قدس رضوی، 1416 ه .

34. ------------------------------ ، مفاتیح الجنان، مترجم: مهدی الهی قمشه ای، دفتر نشر فرهنگ اسلامی.

35. کلینی رازی، محمد بن یعقوب بن اسحاق، اصول کافی، تحقیق: علی اکبرغفاری، دارالکتاب الاسلامیه 1362.

36. گرمرودی، رفیع، ذریعة النجاة، تبریز، کتاب فروشی بنی هاشمی، چاپ سنگی.

37. گلی زواره، غلامرضا، فرازهای فروزان، انتشارات حضور، 1379.

38. مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، الجامعة لدرر اخبار الائمه الاطهار، بیروت، دار الاحیاء التراث العربی، 1403 ه .

39. محدث، جلال الدین، فهرست موضوعی غرر و درر، دانشگاه تهران، 1373.

40. محمدی اشتهاردی، محمد، پندهای جاویدان، انتشارات نبوی، 1379.

41. محمدی ری شهری، محمد، میزان الحکمه، دفتر تبلیغات اسلامی.

42. مختاری، رضا، سیمای فرزانگان، دفتر تبلیغات اسلامی، 1375.

43. مقدادی اصفهانی، علی، نشان از بی نشان ها، انتشارات سلمان فارسی، چاپ سوم،1372.

ص:250

44. مکارم شیرازی، ناصر، آیات ولایت در قرآن، انتشارات نسل جوان، 1381.

45. ملکی تبریزی، میرزا جواد آقا، المراقبات، دار المثقف المسلم، 1363.

46. موسوی اصفهانی، مکیال المکارم فی فوائد الدعاء للقائم، مترجم: قزوینی، انتشارات بدر، 1361.

47. نراقی، محمد مهدی، جامع السعادات، مطبعة النجف، 1383 ه .

48. نوری طبرسی، میرزاحسین، مستدرک الوسایل، مؤسسه آل البیت لاحیاءالتراث،1408 ه . ق.

49. نوری، محمد، برگ سبز، چاپ اسوه، 1383.

50. ورام بن ابی فراس، ابوالحسین، تنبیه الخواطر و نزهة النواظر، قم، مکتبة الفقیه.

51. همدانی، عبدالصمد، بحر المعارف، نشر حکمت، 1370.

52. هندی، علاء الدین علی المتقی بن حسام الدین، کنز العمال فی سنن الاقوال و الافعال، بیروت، مؤسسة الرسالة، چاپ پنجم، 1405ه . ق.

ص:251